Η ΕΝΔΟΣΥΜΠΑΘΕΙΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

Ξέρουμε ήδη πως η ενδοσυμπάθεια είναι ένα ψυχικό φαινόμενο που έχει σχέση τόσο με τα αισθητικά όσο και με τα μη αισθητικά γεγονότα. Όμως, είναι προφανές πως δεν θα ήταν δυνατό να λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο και στα αισθητικά και στα μη αισθητικά γεγονότα. Πρώτα – πρώτα γιατί τα αισθητικά γεγονότα δεν είναι κυρίως ειπείν γεγονότα, δεν εμφανίζονται έξω και πάνω απ’ τη συνείδηση του συγκεκριμένου δημιουργού...

Άλλωστε, είναι αναγνωρίσιμα ως μη πραγματικά. Που ωστόσο έχουν μια δική τους πραγματικότητα, που λέγεται αισθητική. Ύστερα, διότι ο αποδέκτης επιλέγει λίγο ως πολύ ενσυνείδητα την επαφή του με το έργο τέχνης, που μπορεί και να την αποφύγει. Εν πάση περιπτώσει, η τέχνη δεν είναι αναγκαία με τον ίδιο τρόπο για όλους, και για πολλούς δεν είναι καθόλου αναγκαία.

Ο πολυτελής τρόπος ύπαρξης της τέχνης εν τω κόσμω είναι ίσως αυτός που επιβάλλει και έναν ειδικό τρόπο προσέγγισής της μέσα από την ενδοσυμπάθεια, δια της οποίας ο αποδέκτης θα έρθει σε επαφή με το έργο τέχνης. Ο γερμανός αισθητικός Φόλκελτ, ο άνθρωπος που μελέτησε πληρέστερα τη λειτουργία της ενδοσυμπάθειας στην τέχνη, ισχυρίζεται πως αυτή λειτουργεί εδώ με ειδικό τρόπο, κατά κύριο λόγο εξαιτίας του γεγονότος πως, σε μια πρώτη φάση, όπου και εμφανίζεται το ψυχικό φαινόμενο της ενδοσυμπάθειας, δεν παίρνει μέρος η νόηση. Και όταν παίρνει, έπεται και δεν προηγείται του συναισθήματος.

Στην τέχνη πρώτα συγκινούμαστε κι ύστερα καταλαβαίνουμε, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η συγκίνηση από μόνη της φτάνει για μια σωστή επαφή με το έργο τέχνης. Αν ήταν έτσι, καλή επαφή με την τέχνη θα είχαν και οι ολιγόνοες, αν και γι’ αυτούς υπάρχει τέχνη φκιαγμένη από ομοιοπαθείς. Τέχνη υπάρχει για όλους, μόνο που όλοι δεν είναι ικανοί να πατήσουν τις κορυφές της. Δεν είναι απαραίτητο, άλλωστε, να είναι όλοι ορειβάτες, παρόλο που όλοι θα το επιθυμούσαν, πράγμα που συνιστά την αιτία εκείνης της συνεχούς δυσφορίας τού αισθητικά απαίδευτου που επιμένει να ενοχλεί τούς αισθητικά πεπαιδευμένους με τις περί τέχνης απόψεις του. Γιατί απόψεις περί τέχνης μπορούν ανετότατα να έχουν οι πάντες, ακόμα και η περίφημη και θρυλική πλέον κυρά – Κατίνα, που μια ονοματολογική κακοτυχία την έκανε, μεταξύ άλλων και σύμβολο της στατιστικής αισθητικής μεσότητας.

Ο Φόλκελτ διακρίνει δυο μορφές ενδοσυμπάθειας όσον αφορά την τέχνη, την κύρια και τη συμβολική. Κύρια ονομάζει αυτή κατά την οποία «μπαίνουμε» στους ανθρώπινους χαρακτήρες ενός πεζογραφήματος. Όταν δηλαδή συμπάσχουμε με φανταστικούς ήρωες, ανάλογα με την ικανότητα του δημιουργού να μας κάνει να συμπάσχουμε. Συμβολική ονομάζει ο Φόλκελτ την ενδοσυμπάθεια που έχει σχέση με τα άψυχα στοιχεία ενός έργου, ή με όλο το έργο εφόσον σ’ αυτό δεν υπάρχουν ανθρώπινοι χαρακτήρες. Μπορεί η σχέση μου μ’ ένα πραγματικό μήλο να είναι καθαρά γευστική, αλλά η σχέση μου μ’ ένα ζωγραφιστό μήλο μόνο συμβολική θα μπορούσε να είναι.

Με τη μεσολάβηση του συμβόλου τρία τινά μπορεί να συμβούν: Είτε να «μπω» στο μήλο περίπου με την ίδια έννοια που ο πρωτόγονος θα έμπαινε στο τοτέμ, είτε να νοιώσω τα σύμβολα με τις αισθήσεις μου, όπως στη μουσική τους φθόγγους, που είναι ηχητικά σύμβολα, είτε, διά του συμβόλου, να ενεργοποιήσω τον συνειρμικό ψυχικό μηχανισμό, πράγμα συνηθέστατο στον τρόπο λειτουργίας όλων των τεχνών.

Αυτό το τελευταίο μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα. Διότι ο άνθρωπος χωρίς συνειρμική ικανότητα, αποκλείεται να έχει καλή επαφή με το έργο τέχνης. Αν «ένα δε φέρνει τ’ άλλο», όπως λέμε περιγράφοντας τον συνειρμό με μια παροιμία, όταν βλέπω μια ζωγραφιστή γυμνή γυναίκα μπορεί θαυμάσια να έχω στύση, αν ο συνειρμός σταματάει στο κρεβάτι. Αλλά αν η συνειρμική μου ικανότητα είναι πολύ μεγάλη, θα ξεπεράσω την Παναγία, θα περάσω πέρα απ’ την Εύα και θα φτάσω μέχρι το γιεν του ινδουισμού, το θηλυκό στοιχείο του σύμπαντος. Το πορνογράφημα δεν επιτελεί το σκοπό του σε ανθρώπους με μεγάλη συνειρμική ικανότητα. Τα τεκταινόμενα στο πορνογράφημα σκοντάφτουν και σταματούν πάντα στο ίδιο εμπόδιο, το κρεβάτι.

Ανάλογη μ’ αυτήν των σεξομανών είναι και η συνειρμική λειτουργία των πουριτανών. Ενοχλούνται από ένα πορνογράφημα διότι είναι τόσο άσχετοι με το αισθητικό γεγονός, που όταν δουν γυμνή γυναίκα σ’ ένα έργο τέχνης ή σε κάτι που προτείνεται ως έργο τέχνης, θα σκοντάψουν πάντα στο Σατανά – και τέρμα γι’ αυτούς ο συνειρμός. Ο άνθρωπος με αισθητική αγωγή ξέρει να ξεχωρίζει το ερωτικό από το πορνογραφικό, δηλαδή αυτό που έγινε με αισθητική πρόθεση απ’ αυτό που έγινε με δραχμοθηρική διάθεση.    

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΡΑΦΑΗΛΙΔΗ «ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΗΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΠΡΩΤΟΣ», 1992

ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΑΦΑΗΛΙΔΗΣ

Ο Βασίλης Ραφαηλίδης ήταν Έλληνας δημοσιογράφος, συγγραφέας, δοκιμιογράφος και κριτικός κινηματογράφου. 

Γέννηση: 1 Ιανουαρίου 1934, Σέρβια

Απεβίωσε: 8 Σεπτεμβρίου 2000, Αθήνα

Βιβλία: Ιστορία (κωμικοτραγική) του Νεοελληνικού κράτους

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΡΘΡΟΥ: ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤΣΙΛΙΚΑ