Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΠΡΟΚΛΟΣ ΣΤΟ «ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ» ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ

Οι Εθνικοί γίνονταν άνθρωποι των γραμμάτων και όχι της δράσης, όπως δείχνει το παράδειγμα του Ολυμπιόδωρου. Και η Αθήνα, όπου σπούδασε, έγινε το καταφύγιο του «στοχαστικού» παγανισμού. Για περισσότερο από μισό αιώνα η Αθήνα δοξάστηκε χάρη στην παρουσία του φιλόσοφου Πρόκλου, από το 430 ή 432 έως το θάνατό του στις 17 Απριλίου 485. Από τους Εθνικούς του 5^ου αιώνα, ο Πρόκλος είναι αναμφίβολα η πιο γοητευτική φυσιογνωμία, αλλά και μια από τις πιο γνωστές, χάρη στη βιογραφία του που έγραψε ο μαθητής και διάδοχός του Μαρίνος από τη Νεάπολη (ή Ναμπλούς) της Σαμάρειας. Είναι αλήθεια ότι η βιογραφία αυτή δεν είναι ισάξια ενός Πρόκλου, που στα εικοσιοχτώ του έγραψε έναν εξαιρετικό σχολιασμό του Τίμαιου του Πλάτωνα...

Η Αθήνα του Πρόκλου ήταν μια μικρή πόλη γεμάτη με τα πιο φημισμένα έργα τέχνης του ελληνικού πολιτισμού, ασήμαντη όμως πολιτικά (η Κόρινθος την είχε υπερσκελίσει αιώνες πριν) και χωρίς ιδιαίτερο πλούτο, πέρα από τους δασκάλους και τις σχολές της. Ίσως ο Πρόκλος προετοιμαζόταν για μια σταδιοδρομία στη διοίκηση: σπούδασε λατινικά στην Αλεξάνδρεια και συνόδεψε τον δάσκαλό του και τον κυβερνήτη της Αιγύπτου στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί του παρουσιάστηκε η Αθηνά και του αποκάλυψε την αληθινή του κλίση, τη φιλοσοφία.

Ο Πρόκλος επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια και αργότερα εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, για να σπουδάσει και να διδάξει, περνώντας τις ημέρες του σε στενή επαφή με τους θεούς που τον καθοδηγούσαν, ιδιαίτερα την Αθηνά και τον Ασκληπιό. Απέφευγε τους ανθρώπους της εξουσίας, εκτός από εκείνους που ανήκαν στα χαμηλά κλιμάκια της σεμνής δημόσιας ζωής της Αθήνας˙ αυτό ήταν απαραίτητο, προκειμένου να τελειοποιηθεί ο ρόλος του ως Σοφιστή – εκπροσώπου και υπερασπιστή της πόλης.

Οι αξιομνημόνευτες ρήσεις και πράξεις του Πρόκλου, διατηρημένες από το περιβάλλον του, προσεκτικά επιλεγμένες και ερμηνευμένες, τον εμφανίζουν ως κληρονόμο μιας απειλούμενης, αλλά όχι καταδικασμένης παράδοσης. Φτάνοντας στην Αθήνα από το λιμάνι του Πειραιά, το πρώτο νερό που ήπιε ήταν από την πηγή ενός ιερού αφιερωμένου στον Σωκράτη˙ την ίδια μέρα, με το ηλιοβασίλεμα, όταν ανέβηκε στις πύλες της Ακρόπολης, ο φύλακας, που ετοιμαζόταν να φύγει, του είπε: «Για να πω την αλήθεια, αν δεν ερχόσουν θα κλείδωνα» [Αληθώς, ει μη ήλθες, έκλειον].

Μέσα στο μικρό κύκλο τους, ακόμα και οι αναποδιές ερμηνεύονταν θετικά. Μαθαίνουμε ότι μια «καταιγίδα» που προκάλεσε «η πνοή των Τυφωνικών ανέμων» που «φυσούν ενάντια στη ζωή που διέπουν οι ορθοί κανόνες» ανάγκασε κάποτε τον Πρόκλο να παραμείνει για ένα χρόνο μακριά από την Αθήνα. Τι ήταν αυτή η καταιγίδα; Εκείνα τα «Τυφωνικά» πνεύματα – που σκορπούσαν την αταξία και την ταραχή, όπως ο τερατώδης Τυφών του μύθου, ο τελευταίος και πιο επικίνδυνος αντίπαλος του Δία – κι εκείνοι οι «Γυπογίγαντες» – που μάλλον σημαίνει «Γίγαντες που ιππεύουν γύπες», κατεξοχήν αντίπαλοι των Ολύμπιων θεών – υποδηλώνουν τους Χριστιανούς, όπως έδειξε ο H.D. Saffrey.

Ο Μαρίνος χρησιμοποιεί περιφρονητικές και βαριές εκφράσεις, αποφεύγει όμως να κατονομάσει με μεγαλύτερη σαφήνεια τους εχθρούς του δασκάλου του. Η προσωρινή εξορία του Πρόκλου παρουσιάζεται από τον πιστό βιογράφο του με τρόπο τελείως συμβολικό. Ο Πρόκλος μπόρεσε «να βρει τον δρόμο του μέσα στην θάλασσα της ζωής», «να υπακούσει στην συμπαντική περιστροφή» – αν και το μεγάλο θαλασσινό ταξίδι στον κόσμο δεν ήταν παρά ο διάπλους του Αιγαίου προς τη Λυδία της Μικράς Ασίας, που απείχε από την Αθήνα λιγότερο απ’ όσο η πατρίδα του Λυκία. Εκεί πολύ διακριτικά μυήθηκε στις τοπικές λατρείες, και όταν του δόθηκε η ευκαιρία τις αναμόρφωσε, χάρη στη γνώση του ή με θεία έμπνευση.

Στα Άδροττα (μια περιοχή κατά τα άλλα άγνωστη), οι κάτοικοι είχαν ξεχάσει αν κύριος του ιερού ήταν ο θεραπευτής Ασκληπιός ή οι Διόσκουροι, προστάτες των ναυτικών. Χάρη σε ένα όνειρο, ο Πρόκλος ανακάλυψε ότι δυο νέοι (που εμφανίστηκαν με τρόπο υπερφυσικό στη περιοχή) ήταν στην πραγματικότητα οι δύο ιατροί γιοι του Ασκληπιού, ο Μαχάων και ο Ποδαλείριος. Ο θεός εμφανίστηκε στο όνειρό του και τον ρώτησε: «Δεν άκουσες τον Ιάμβλιχο να λέει ποιοι είναι;» Η λύση του Πρόκλου, όχι μόνο απέφυγε να προσβάλλει κάποια από τις θείες δυνάμεις που κατοικούσαν εκεί, αλλά επιπλέον είχε την σφραγίδα ενός μεγάλου θεουργού. Έχοντας ολοκληρώσει την εμπειρία του στις αρχαίες λατρείες, υπό την προστασία των θεών, σε μια ιδιαίτερα συντηρητική επαρχία, ο Πρόκλος επέστρεψε στην Αθήνα, όπου οι «Γυπογίγαντες» μισοκοιμόταν.

Επιθυμία του Πρόκλου ήταν να μην χαθεί τίποτα από τις θρησκευτικές συνήθειες. Τηρούσε τις λατρευτικές εντολές της Μεγάλης Μητέρας, που υποτίθεται ότι ήταν φρυγική, αλλά κατά τον 4^ο αιώνα ήταν περισσότερο οικεία στους Εθνικούς αριστοκράτες της Ρώμης παρά στους χωρικούς των βουνών της Φρυγίας. Τιμούσε μη ελληνικούς θεούς, όπως τον Μαρνά (της Γάζας), τον Ασκληπιό – Κύριο των Λεόντων (της Ασκάλωνας), τον (αραβικό) θεό Θεανδρίτη και την Ίσιδα (των Φιλών της Άνω Αιγύπτου). Έκανε θαύματα χάρη στις μαγικές του γνώσεις, τερμάτισε μια περίοδο ξηρασίας και απομάκρυνε σεισμούς με τα φυλαχτά του.

Ο Ασκληπιός πραγματοποίησε για χάρη του θαυματουργικές ιάσεις, θεραπεύοντας την κόρη του δασκάλου του και απαλάσσοντας τον ίδιο από μια αρθρίτιδα στο γόνατο. Αυτός ο μύστης κάθε λατρείας, που είχε εντρυφήσει στα ορφικά αλλά και τα χαλδαϊκά δόγματα, μας διδάσκει πολλά για τις πεποιθήσεις και τις τελετουργίες του ύστερου παγανισμού. Πάντως, η συμπεριφορά του ως «θείου ανδρός» ήταν τελείως ασυνήθιστη και η επιρροή του περιοριζόταν σε έναν πολύ στενό κύκλο.

     

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ PIERRE CHUVIN «ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ ΕΘΝΙΚΟΙ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ, 2003

PIERRE CHUVIN

Γεννήθηκε το 1943, και είναι καθηγητής της Κλασσικής Ελληνικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Paris X Nanterre. Έχει υπηρετήσει ως διευθύνων σύμβουλος του Institute francais d’ Etudes sur l’ Asie centrale, που ιδρύθηκε στην Τασκένδη (1993 – 1998). Από το 2003 υπηρετεί ως διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου Ανατολικών Σπουδών George Dumezil που εδρεύει στην Κων/πολη.