Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΔΩΔΕΚΑΘΕΟΥ

Η θρησκεία του Δωδεκάθεου ως συνόλου, εμφανίζεται για πρώτη φορά και αυτή στην Αθήνα του 6^ου αιώνα. Ο πρώτος βωμός των Δώδεκα θεών αφιερώθηκε από τον Πεισίστρατο, εγγονό του τυράννου, μας πληροφορεί ο Θουκυδίδης[1]. Το Δωδεκάθεο, ως ένα σώμα θεών, εξέφραζε τη συσπείρωση και συνεπώς την ισχύ της πόλεως. Και γι’ αυτό ακριβώς, η μοίρα του είναι συνδεδεμένη με τη μοίρα της. Ο Πεισίστρατος, που το καθιέρωσε, θέλησε να ενισχύσει με αυτό τον τρόπο την αθηναϊκή ενότητα, αφού κάθε θεός λατρευόταν από μια από τις φυλές των Αθηνών (ο Άρης στις Αχαρνές, ο Ποσειδώνας στο Σούνιο, η Άρτεμις στη Βραυρώνα κ.ο.κ.) και την εκ της ενότητας υπεροχή της πόλης[2] σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο...

Αντιστοίχως, στη Ρώμη εισήχθη μόλις το 217 π.Χ., όταν η πόλη βρισκόταν υπό την απειλή του Αννίβα, και εξέφρασε επίσης την πεποίθηση της πόλεως στην υπεροχή που φέρνει η, κατά το πρότυπο των θεών, συσπείρωση όλων των δυνάμεών της[3].

Είναι αξιοσημείωτο ότι παρά το λεγόμενο από τους αρχαίους πως ο Όμηρος είναι δάσκαλος της θρησκείας τους[4], το Δωδεκάθεο ως τέτοιο, δεν υπάρχει στο ομηρικό έργο. Σε γραπτό κείμενο, το Δωδεκάθεο εμφανίζεται για πρώτη φορά σε ωδή του Πινδάρου[5], στη συνέχεια στον Ηρόδοτο[6], για να γενικευθεί αργότερα.

Επειδή οι Δώδεκα θεοί ήταν απεικόνιση της ιδεολογίας της πόλεως, δεν υπήρχε ομοφωνία μεταξύ των πόλεων ποιοι ήσαν. Ο Ηρόδωρος γράφει ότι οι Δώδεκα θεοί στην Ολυμπία ήσαν οι Δίας, Ποσειδών, Ήρα, Αθηνά, Ερμής, Απόλλων, Χαρίτων, Διόνυσος, Άρτεμις, Αλφειός, Κρόνος και Ρέα[7]. Σύμφωνα με αττικό αγγείο της εποχής των Πεισιστρατιδών, το Δωδεκάθεο αποτελούσαν οι Ζεύς και Νίκη, Ήφαιστος και Αφροδίτη, Ηρακλής και Αθηνά, Διόνυσος και Ερμής, Ποσειδών και Δήμητρα, Άρης και Ήρα. Φιλοσοφικώτερος ο Πλάτων, και έχοντας κατά νουν τους νεκρούς στα πεδία των μαχών, βάζει στην ιδανική πολιτεία μεταξύ των Δώδεκα τον Πλούτωνα, θεό του κάτω κόσμου[8]. Στη μετόπη του Παρθενώνα, πάντως, το Δωδεκάθεο αποτελούν οι Ερμής, Διόνυσος, Δήμητρα, Άρης, Ήρα, Δίας και Αθηνά, Ήφαιστος, Ποσειδών, Απόλλων, Άρτεμις, Αφροδίτη[9].

Με την εξαίρεση του Παρθενώνα, εξαίρεση κατανοητή για την πόλη που μία από τις δύο κεντρικές εορτές της είχε τα Μεγάλα Διονύσια, ο Διόνυσος σπάνια αναφέρεται σε άλλες πόλεις μεταξύ των Δώδεκα. Κι όμως, δεν υπήρξε ποτέ μία δευτέρας κλάσεως θεότητα˙ σε όλη την Ελλάδα αναγνωριζόταν ανέκαθεν ως θεός μεγάλης δύναμης. Αυτό το παράδοξο, δίνει ακόμη σήμερα τροφή στους θρησκειολόγους για μελέτες και ερμηνείες. Η υπόθεση πως ο Διόνυσος είναι νεώτερος θεός, ένας μεταγενέστερος εισβολέας, και γι’ αυτό δεν ανήκει στους Δώδεκα, γοήτευσε μεν διάνοιες όπως ο Νίτσε και ο Ρόντε, αλλά είναι προδήλως ανεπέρειστη: η παρουσία του επισημαίνεται ήδη στην προϊστορία των Ελλήνων[10].

Δεν υπήρξε λοιπόν ομοφωνία, ποιοι ήσαν οι Δώδεκα. Σε πρώτη ματιά φαίνεται πως το ζητούμενο ήταν ο αριθμός, κι όχι τα πρόσωπα[11]. Αλλά μέσα σε αυτόν τον «ιερό» αριθμό, κάθε πόλις έβαζε και τους θεούς που την έκαναν σεβαστή από τους άλλους. Πάντως, οι Δώδεκα δεν θεωρήθηκαν ποτέ εμπόδιο στη λατρεία άλλων θεών – είτε Ελλήνων, είτε ξένων.

Πολλοί από τους σημερινούς ιδεολόγους της αρχαιότητας, δίνουν αλληγορική[12] ερμηνεία του Δωδεκάθεου. Δεν είναι κάτι καινούργιο αυτό. Αλλά δεν έγινε ποτέ δεκτή από τους αρχαίους αυτή η παρανάγνωση των Ολυμπίων. Ο Θεαγένης από το Ρήγιο (6^ος αι.) εισήγαγε την αλληγορική ερμηνεία των θεών του Ομήρου, αλλά ο Ίων (αργότερα κεντρικό πρόσωπο διαλόγου του Πλάτωνος), ραψωδός και συγγραφέας σχολίων στον Όμηρο, συστηματοποίησε την αλληγορική ερμηνεία της ομηρικής θεολογίας[13]. Εν τούτοις, ο Πλάτων απορρίπτει ως επιβλαβή την ομηρική θεολογία, είτε επιδέχεται αλληγορική ερμηνεία είτε όχι[14].

Στην πραγματικότητα, η θρησκεία της πόλεως δεν ήταν θεολογικά διατυπωμένη έτσι ώστε να επιδέχεται κρυπτικά ερμηνευτικά σχήματα. Πιο πολύ «εκτεθειμένη» σε αλληγορικές ερμηνείες και μυστικισμούς, ήταν η παράλληλη θρησκεία, τα μυστήρια.   

Σημειώσεις

[1] «Πεισίστρατος ο Ιππίου του τυραννεύσαντος υιός, του πάππου έχων τούνομα, ός των δώδεκα θεών βωμόν τον εν τη αγορά άρχων ανέθηκε»: Ιστορίαι, ΣΤ, 54.6 – 7

[2] Charlotte Long, The Twelve Gods., 331 p

[3] Τίτου Λίβιου, Ab urbe condita, XXII.9 – 10

[4] «εξ αρχής καθ’ Όμηρον επεί μεμαθήκασι πάντες, πάντα θεοίσ’ ανέθηκαν Όμηρό θ’ Ησίοδος τε», Ξενοφάνους, Σίλλοι, 1.9 – 10

[5] «μετά δώδεκ’ ανάκτων θεών», Ολυμπιόνικος, Χ.50

[6] Ιστορίαι, ΙΙ, 4.1 – 2, ΙΙ, 43.1, ΙΙ, 43.4, κ.ά.

[7] Ηροδώρου Ιστορίαι, 3, 29.1

[8] «τω του Πλούτωνος μηνί τω δωδεκάτω κατά νόμον αποδιδόντας, και ου δυσχεραντέον πολεμικοίς ανθρώποις τον τοιούτον θεόν»: Νόμοι, 828d     

[9] Charlotte Long, The Twelve Gods., 4 – 6 pp

[10] Walter Burkert, Greek Religion, 162p

[11] Charlotte Long, όπ. π., 139 – 141 pp

[12] «υπόνοιαι» αρχικά (Πλάτωνος Πολιτεία, 378d), ονομάστηκαν «αλληγορίαι» στα χρόνια του Πλουτάρχου: «ταις πάλαι μεν υπονίαις αλληγορίαις δε νυν λεγομέναις»: Πως δει το νέον ποιημάτων ακούειν, 68,19

[13] J.E. Sandys, A History of Classical Scholarship, I, 29 – 31 p

[14] «θεομαχίας όσας Όμηρος πεποίηκεν ου παραδεκτόν εις την πόλιν, ούτ’ εν υπονοίαις πεποιημένας ούτ’ άνευ υπονοιών»: Πολιτεία, 378 d

ΑΡΘΡΟ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΜΑΚΑΡΙΣΤΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪΔΗ  «ΕΛΗΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΗΛΥΤΟΣ», ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪΔΗΣ

Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χριστόδουλος της Ορθόδοξος Ανατολικής Εκκλησίας της Ελλάδος (17 Ιανουαρίου1939 - 28 Ιανουαρίου 2008), κατά κόσμον Χρήστος Παρασκευαΐδης, διετέλεσε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος την περίοδο 1998 - 2008.