Ο ΑΠΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΤΗΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ

Η πορεία που θα περιγράψουμε είναι ιδιαίτερα αξιοπρόσεχτη στη φιλολογία, ειδικά μάλιστα στο σύγχρονο μυθιστόρημα. Αν επιχειρήσουμε να εξετάσουμε δύο από τους μεγαλύτερους σύγχρονους Γάλλους συγγραφείς, τον Proust και τον Andre Gide θα παρατηρήσουμε ότι στα έργα τους ο άνθρωπος παρουσιάζεται διασπασμένος και τα μόνα που διατηρούνται είναι τα διανοητικά και τα εγκεφαλικά του στοιχεία. Βλέπουμε πρώτα απ’ όλα να εξαφανίζεται η καρδιά ως κεντρικό και τέλειο όργανο της ανθρώπινης ύπαρξης, ως φορέας του αισθήματος. Θρηνεί ο άνθρωπος κι είναι απελπισμένος μπροστά σ’ αυτή τη διάσπαση, αλλά αδυνατεί να την εμποδίσει. Κάπου – κάπου, αντίθετα, χαίρεται γι’ αυτόν τον αφανισμό...

Η σύγχρονη φιλολογία δεν παρουσιάζει πια την πλούσια και άφθονη ποικιλία των ανθρώπινων τύπων, την πολυμορφία του ανθρώπινου κόσμου. Δεν συναντούμε σ’ αυτήν άλλο από συντρίμμια και ανόμοια στοιχεία. Το σύγχρονο ψυχολογικό μυθιστόρημα, που έχει τη σφραγίδα της υπεροχής και της εξαιρετικής λεπτότητας, ενδιαφέρεται για την ανάλυση του υποσυνείδητου. Βυθίζεται στον αβέβαιο κόσμο των αισθήσεων και είναι μοναδικά πολύπλοκο με τον διανοητισμό του. Γιατί ο άνθρωπος είναι το ίδιο διασπασμένος κάτω από την εξουσία του υποσυνείδητου και του ορθολογικού. Στους συγγραφείς της εποχής μας, που διαβάζονται περισσότερο, δε συναντά κανείς σχεδόν καθόλου δημιουργική φαντασία. Είναι απορροφημένοι από τους εαυτούς τους ή απεικονίζουν τη φρικιαστική πραγματικότητα που τους συντρίβει. Αυτό συμβαίνει, λόγου χάρη, στον Celine. Το δημιουργικό δώρο της μεταμορφώσεως διαλύεται από την τέχνη.

Ακόμα και λίγα μυθιστορήματα που βυθίζονται στις μυστικές και μεταφυσικές πηγές, όπως εκείνα του Jouhandeau, κυριαρχούνται από δαιμονικές δυνάμεις τέτοιες που αγνοούσε ο Dostoievsky. Ο τελευταίος έβλεπε στον κάθε άνθρωπο την εικόνα και την ομοίωση του Θεού, και ξεχώριζε το φως ακόμα και μέσα στα βαθιά σκοτάδια. Στο Malraux ο άνθρωπος διαλύεται μέσα στο σαδιστικό ένστικτο. Στο Lawrence η πληρότητα της υπάρξεως αφομοιώνεται από το μυστικό στοιχείο του φύλου. Ο άνθρωπος δεν είναι άλλο από λειτουργία του σεξ. Δεν πρόκειται βέβαια για μια πορνογραφία, είναι μάλλον η αντανάκλαση της παγκόσμιας πορείας του απανθρωπισμού που εκφράζεται με μεγάλο καλλιτεχνικό ταλέντο. Ο Huxley απεικονίζει ένα πολύμορφο ανθρώπινο κόσμο, αλλά έναν κόσμο σε πλήρη αποσύνθεση, όπου είναι δύσκολο να ανακαλύψουμε την εικόνα του προσώπου.

Αρκεί να συγκρίνουμε το σύγχρονο μυθιστόρημα μ’ εκείνο του Dickens για να αντιληφτούμε τη μεταβολή. Θα έλεγε κανείς πως ζούμε στην επομένη μιας κοσμικής καταστροφής. Στον Dickens βλέπουμε έναν ποικιλόμορφο ανθρώπινο κόσμο, έναν κόσμο γεμάτο από τους πιο διαφορετικούς τύπους, μια φοβερή δύναμη δημιουργικής φαντασίας. Ο άνθρωπος παραμένει άνθρωπος, αποκαλύπτεται ως σάρκα και οστά κι αυτό συμβαίνει ακόμα κι όταν εκπροσωπεί ένα κακό ή ένα κωμικό πρόσωπο. Στο πνευματώδες σατιρικό, χιουμοριστικό έργο Pickwick Club, όπου βρίσκουμε ένα πνεύμα ανάλογο με εκείνο του Cervantes, οι ανθρώπινες αξίες είναι ακόμα άθικτες και διατηρείται η αληθινή εικόνα του προσώπου. Παρατηρούμε την ίδια ανομοιότητα αν συγκρίνουμε το σύγχρονο μυθιστόρημα με το έργο ενός Balzac ή ενός Leo Tolstoi. Βέβαια ο δεύτερος εκπροσωπεί ένα δυναμικό κοσμικό στοιχείο, όπου όμως δεν υπάρχουν σημεία αλλοιώσεως. Τίποτε από αυτά δεν μπορούμε να συναντήσουμε στο σύγχρονο μυθιστόρημα. Γι’ αυτό και το μυθιστόρημα αυτό περιέχει μεγάλες αλήθειες. Περιγράφει αυτό που σήμερα συμβαίνει μέσα στον κόσμο.

Η σύγχρονη επιστήμη έχει έναν ανάλογο χαρακτήρα. Περνά μέσα στις σφαίρες της φυσικής ζωής που δε συνδέονται πια με το περιβάλλον, όπου ήταν συνηθισμένος ο άνθρωπος. Η φυσική ανακαλύπτει τον ήχο που δεν ακούγεται, το φως που δε φαίνεται και τις σύγχρονες τεχνικές εφαρμογές. Υπεροπτική για την απόλυτη αξία της μας μεταφέρει σ’ έναν ασυνήθιστο χώρο, σ’ ένα απάνθρωπο κοσμικό περιβάλλον. Θα έλεγε κανείς πως οι πρόσφατες ανακαλύψεις ξεπερνούν τα πιο τολμηρά όνειρα, τις πιο τρελές εικασίες. Αλλά γίνεται όλο και περισσότερο φανερό ότι αυτή η τεχνική μεταμορφώνει τον άνθρωπο σε μια καθαρά τεχνική λειτουργία που τον απανθρωπίζει, όπως εδώ και χρόνια έγραψα στο άρθρο μου Ο άνθρωπος και η μηχανή.

Το πρόβλημα του απανθρωπισμού στη φιλοσοφική σκέψη ακολουθεί ακόμα πιο περίπλοκη πορεία. Από αρκετό καιρό η πορεία αυτή συνεχιζόταν στη φιλοσοφία. Είναι εύκολο να την επισημάνουμε στον εμπειρισμό, τον ιδεαλισμό, το θετικισμό, το φιλοσοφικό φυσιοκρατισμό και τον υλισμό. Ταυτόχρονα όμως η νεώτερη δημιουργική φιλοσοφία είναι μια αντίδραση ενάντια στα συστήματα αυτά. Η φιλοσοφία αναζητούσε πάντοτε το νόημα της ζωής και ποτέ δεν μπορούσε να παραδεχτεί την ανυπαρξία του νοήματος αυτού. Να γιατί η σύγχρονη σκέψη θέτει με τόση οξύτητα το πρόβλημα του ανθρώπου και της ανθρώπινης υπάρξεως.

Η υπαρξιακή φιλοσοφία αναζητεί να ανακαλύψει στην ανθρώπινη ύπαρξη τη δομή του είναι, αλλά κι εδώ χάνεται η ακέραιη εικόνα του ανθρώπου. Από την άποψη αυτή πιο σημαντικός εμφανίζεται ο Heidegger. Το ον ως φροντίδες, αγωνία, καθημερινότητα, θάνατος είναι μια οντολογία που αποκαλύπτεται μέσα στους κόλπους μιας εκπεσμένης και δυστυχισμένης ανθρώπινης υπάρξεως. Αλλά και ο ίδιος ο άνθρωπος χάνεται πίσω από αυτές τις αρνητικές αξίες. Πράγματι η αγωνία φαίνεται να έχει πιο βαθύ περιεχόμενο από όσο ο άνθρωπος που υποφέρει. Ο άνθρωπος είναι ζυμωμένος με την αγωνία, όπως η ύπαρξη για τον Heidegger προσδιορίζεται από τον θάνατο. Αυτή είναι μια οντολογία του μηδενός, με τη σημασία του έσχατου μυστικού του όντος, μιας φιλοσοφίας της απελπισίας και μιας απόλυτης απαισιοδοξίας που είναι τόσο χαρακτηριστική στην εποχή μας.

Τις ίδιες τάσεις, αν και οπωσδήποτε πιο μετριοπαθείς, συναντούμε στον Jaspers. Ο μελαγχολικός και τραγικός Kierkegaard ασκεί μια επίδραση πάνω στη σύγχρονη σκέψη, στην περιοχή της οντολογίας του μηδενισμού που βέβαια δεν υπάρχει στον ίδιο τον διανοητή. Η εμβάθυνση στην ανθρώπινη ύπαρξη επιτρέπει να ανακαλύψουμε όχι το πρόσωπο, αλλά την αποσύνθεση και το θάνατο του προσώπου. Η μεταφυσική του θανάτου και της ανυπαρξίας είναι η μεταφυσική του Freud. Το μόνο ένστικτο, που είναι πιο ψηλά από εκείνο του σεξ και που μπορεί να του επιβληθεί, είναι το ένστικτο του θανάτου.

Τέλος μπορούμε ακόμα να επισημάνουμε την πορεία του απανθρωπισμού και μέσα στην σύγχρονη ευρωπαϊκή θρησκευτική και θεολογική σκέψη, αν κι εδώ εμφανίζεται με διαφορετικό νόημα.

Η διαλεκτική θεολογία του Karl Barth είναι το ίδιο ένας απανθρωπισμός του Χριστιανισμού. Η τάση αυτή, μέσα στον κόσμο των δημιουργημάτων, δεν βλέπει παρά μόνο αμαρτία, μετριότητα, αδυναμία. Μόνη παραμένει μια θερμή πίστη στο Θεό, αλλά σ’ ένα Θεό απόλυτα υπερβατικό που χωρίζεται με μια άβυσσο από τον άνθρωπο και τον κόσμο. Κλονίστηκε η εικόνα του Θεού στον άνθρωπο και ο μόνος δεσμός που διατηρείται ανάμεσα στο Θεό και στη δημιουργία του είναι ο Θείος Λόγος. Στον άνθρωπο δεν απομένει πια παρά να ακούσει. Εδώ διακρίνουμε την επίδραση του Kierkegaard σε μια διαφορετική κατεύθυνση. Στον Barth όπως και στον Heidegger ο κόσμος και αυτοί που τον κατοικούν αποθεοποιήθηκαν, αλλά γνωρίζουν ένα Θεό. Αυτή ακριβώς είναι μια φοβερή αντίδραση ενάντια στο χριστιανικό ανθρωπισμό, αντίδραση που αναζητεί να ταπεινώσει και να αρνηθεί τον άνθρωπο.

Ο Θωμισμός τόσο ισχυρός στον καθολικό κόσμο επιδιώκει να διατηρήσει μια ισορροπία σύμφωνα με τα λατινικά μέτρα. Παραμένει αισιόδοξος και διατηρεί ορισμένα ανθρωπιστικά στοιχεία που ξεκινούν από τη μεσαιωνική Αναγέννηση. Ο Θωμισμός δεν αρνιέται τον άνθρωπο, αλλά απλώς τον μειώνει. Τον θεωρεί μια ασήμαντη ύπαρξη που δεν έχει ούτε πραγματική ελευθερία, ούτε δημιουργικές δυνάμεις. Γι’ αυτό και τον αντιμετωπίζει ως μια δευτερεύουσα ύπαρξη. Ο Θωμισμός είναι ακόμα μια αντίδραση ενάντια στο σύγχρονο χριστιανικό ανθρωπισμό. Κι αυτός έχει ένα στοιχείο απανθρωπισμού, ένα στοιχείο κρυμμένο πίσω από την πάλη με κάθε νεωτερισμό στη θρησκευτική και φιλοσοφική σκέψη. Αλλά στη θωμιστική διδασκαλία παρατηρείται τελευταία και μια κίνηση νεοανθρωπιστική.

Η πορεία του απανθρωπισμού είναι γενικά φαινόμενο που διαπιστώνεται και στη ζωή των σύγχρονων κρατών και κοινωνιών.

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΡΘΡΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ NICOLAS BERDYAEV  «ΤΟ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ «Π. ΠΟΥΡΝΑΡΑ» ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1980.