Ήταν ο Δημόκριτος υλιστής και άθεος φιλόσοφος;

Για την ατομική θεωρία του Δημόκριτου δεν μπορούμε να σχηματίσουμε μια σαφή ιδέα από τα ελάχιστα αποσπάσματα που έφτασαν ως εμάς. Σύμφωνα με πληροφορίες άλλων φιλοσόφων ή σχολιαστών, που είχαν μελετήσει τα έργα του Δημόκριτου, τα άτομα είναι άπειρα, ανομοιόσχημα και ανισομεγέθη. Όσο αφορά την κίνησή τους, άλλοι την παρουσιάζουν στροβιλιστική, άλλοι κάθετη και ανάλογη με το βάρος του κάθε ατόμου...

Τα άτομα συγκρούονται μεταξύ τους και τα ομοιόσχημα και ισοβαρή ενώνονται. Μοιάζουν με μια ποικιλία πραγμάτων που, αν τα τοποθετήσουμε σε ένα κόσκινο και το κουνάμε πέρα – δώθε, τα όμοια πηγαίνουν με τα όμοια. Από την ένωση των ατόμων σχηματίζονται τα σώματα και με τον διαχωρισμό τους συντελείται η διάλυση των σωμάτων.

Για τους παράγοντες που συντελούν κατά τον Δημόκριτο στον διασκορπισμό των ατόμων και τη διάλυση των σωμάτων δεν γνωρίζουμε τίποτα. Το μόνο που ξέρουμε από τη σχετική θεωρία του Δημόκριτου είναι ότι υπάρχουν τα άτομα, τα στοιχεία των όντων, και το κενό, ο άδειος χώρος, που είναι τόσο πραγματικός όσο και τα άτομα.

Τα άτομα είναι υλικά σωματίδια, αόρατα. Αφού δεν είναι προσιτά στις αισθήσεις, άρα είναι νοητική σύλληψη. Ο Δημόκριτος θεώρησε παράλογη την ιδέα της επ’ απείρων διαίρεσης των σωμάτων. Η άποψη ότι η ατομική θεωρία είναι έκφραση του ατομιστικού πνεύματος της εποχής του Δημόκριτου, άποψη που υποστήριξε ο Thomson, είναι εντελώς αυθαίρετη και λαθεμένη. Όπως θα δούμε, στην κοινωνική φιλοσοφία του Δημόκριτου κυριαρχεί η κοινωνική ολοκρατική σκέψη και όχι η ατομιστική. Η κοινωνιολογική ερμηνεία της ατομικής θεωρίας (ως προϊόντος δήθεν του ατομιστικού πνεύματος) δεν είναι καθόλου πειστική.

Ο Δημόκριτος δεν μιλά για ύλη, αντιλαμβάνεται όμως τα άτομα ως στοιχεία των σωμάτων, ως βασικές μονάδες των πραγμάτων. Ποιοτικά όλα τα άτομα είναι ίδια. Η ποιοτική ποικιλία προκύπτει από την ιδιαίτερη μορφή, τη διάταξη και τη θέση των ατόμων σε κάθε κατηγορία όντων (από τον ρυσμόν, την διαθιγήν και την τροπήν).

Με τη θεωρία για τη σύσταση των όντων από υλικά άτομα θα νόμιζε κανείς ότι ο Δημόκριτος αρνιόταν την ύπαρξη κάθε πνευματικού ή άυλου όντος. Αυτό δεν συμβαίνει. Ο Δημόκριτος παραδέχεται την ύπαρξη θεού ή θεών. Υποστηρίζει ότι οι ποιητές βρίσκονται κάτω από θεϊκή έμπνευση. Για τον Δία όμως πιστεύει ότι είναι προσωποποίηση και θεοποίηση του αέρα, που έγινε σε παλιές εποχές από τους πιο μορφωμένους ανθρώπους: Των λογίων ανθρώπων ολίγοι ανατείναντες τας χείρας ενταύθα, ον νυν ηέρα καλέομεν οι Έλληνες «πάντα», είπαν, «Ζεύς μυθέεται και πανθ’ ούτος οίδε και διδοί και αφαιρέεται και βασιλεύς ούτος πάντων» (Μερικοί από τους σοφούς ανθρώπους, αφού σήκωσαν τα χέρια τους προς το μέρος που σήμερα εμείς οι Έλληνες ονομάζουμε αέρα, είπαν: Όλα ο Δίας τα σκέφτεται και όλα αυτός τα γνωρίζει και τα δίνει και τα αφαιρεί και αυτός είναι όλων βασιλιάς).

Ο Δημόκριτος δεν είναι υλιστής και άθεος φιλόσοφος. Δεν μπορούμε να πούμε ότι δεν ήταν συνεπής με την κοσμοθεωρία του ούτε ότι φοβήθηκε να υποστηρίξει μια καθαρή αθεΐα, για να αποφύγει διώξεις από την πλευρά της πολιτείας. Το ενδεχόμενο αυτό υπήρχε. Ωστόσο την ίδια περίπου εποχή ο Κριτίας, ένας άνθρωπος της ολιγαρχικής παράταξης, δεν φοβήθηκε να γράψει σε ένα ποίημά του ότι οι θεοί δεν είναι παρά πονηρή επινόηση ενός έξυπνου πολιτικού, ο οποίος μέσω της ιδέας των τιμωρών θεών ήθελε να δημιουργήσει πρόσθετα κίνητρα για την υπακοή των πολιτών στους νόμους και την εξουσία. Αν λοιπόν ένας συντηρητικός πολιτικός δίδασκε στην Αθήνα την αθεΐα, δεν βλέπουμε γιατί δεν θα έκανε κάτι τέτοιο ο δημοκρατικός Δημόκριτος, αν πραγματικά πίστευε ότι η ιδέα του θεού δεν είχε θέση στο σύστημά του.

Αθανασία της ψυχής και «άλλη ζωή»  δεν υπάρχει κατά τον Δημόκριτο. Η άλλη ζωή είναι επινόηση των δυστυχισμένων ανθρώπων, που πλάθουν παραμύθια για μια μετά θάνατο ζωή: Ένιοι θνητής φύσεως διάλυσιν ουκ ειδότες άνθρωποι, συνειδήσει δε της εν τω βίω κακοπραγμοσύνης, τον της βιοτής χρόνον εν ταραχαίς και φόβοις ταλαιπωρέουσι, ψεύδεα περί του μετά την τελευτήν μυθοπλαστέοντες χρόνου (Μερικοί άνθρωποι, χωρίς να γνωρίζουν τη διάλυση της θνητής φύσης, έχουν όμως γνώση της δυστυχίας που επικρατεί στη ζωή, περνούν τον χρόνο αυτής της ζωής μέσα σε ταραχές, φόβους και ταλαιπωρία, πλάθοντας ψεύτικα παραμύθια για τον μετά το τέλος της ζωής χρόνο).

Ο Δημόκριτος θέλει τον άνθρωπο αυτάρκη, να μην εξαρτά την υγεία ή την ευτυχία του από τους θεούς ή την τύχη. Οι προϋποθέσεις για τα πιο πάνω αγαθά βρίσκονται μέσα του. Ιδιαίτερα η τύχη, που μπορεί μερικές φορές να είναι μεγαλόδωρη, δεν είναι παρά κατασκεύασμα των ανθρώπων, για να κρύψουν την απερισκεψία τους: άνθρωποι τύχης είδωλον επλάσαντο πρόφασιν ιδίης αβουλίης.

Η ψυχή, που ασφαλώς θα αποτελείται κατά τον Δημόκριτο από άτομα ιδιαίτερης μορφής, είναι άξια μεγαλύτερης προσοχής και φροντίδας απ’ ό,τι το σώμα. Η τελειότητα της ψυχής αναπληρώνει τις ατέλειες του σώματος δεν καλυτερεύει την κατάσταση της ψυχής: Ανθρώποις αρμόδιον ψυχής μάλλον ή σώματος λόγον ποιείσθαι˙ ψυχής μεν γαρ τελεότης σκήνεος μοχθηρίην ορθοί, σκήνεος δε ισχύς άνευ λογισμού ψυχήν ουδέν τι αμείνω τίθησιν.

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ ΓΚΙΚΑ «ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΟΧΑΣΤΕΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΑΒΒΑΛΑΣ, ΑΘΗΝΑ 1996

ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΓΚΙΚΑΣ

Ο Σωκράτης Γκίκας γεννήθηκε στο Κορωπί Αττικής το 1935. Σπούδασε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Βόννη. Το συγγραφικό του έργο (φιλοσοφικό, κοινωνιολογικό, αρχαιογνωστικό) ξεκινάει απ' το 1963 και έκτοτε συνεχίζεται διατηρώντας υψηλή ποιοτική στάθμη. Χαρακτηρίζεται από έντονο κριτικό προβληματισμό, θεματική ευρύτητα, νοηματική σαφήνεια και ακριβή διατύπωση λόγου.