Η θέση των γυναικών στην αρχαία πόλη των Αθηνών

Ορίσαμε προηγουμένως την πόλη ως μια κοινότητα πολιτών, δηλαδή ανθρώπων που μοιράζονται την αρχή της λήψης αποφάσεων. Οι γυναίκες λοιπόν δεν είναι «πολίτες», με την έννοια που έδιναν στον όρο οι Έλληνες, εφόσον δεν συμμετέχουν σ’ αυτό που αποτελεί την ουσία της πολιτικής ιδιότητας. Ταυτόχρονα όμως παίζουν σημαντικό ρόλο στη μεταβίβαση αυτής της πολιτικής ιδιότητας, πράγμα που σημαίνει ότι ανήκουν στην πολιτική κοινότητα. Και πάλι θα χρησιμοποιήσουμε το παράδειγμα της Αθήνας...

Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, αποδιδόταν στον Περικλή, τον άνθρωπο που κυριαρχεί στην πολιτική ζωή της πόλης τον 5^ο αιώνα, ένας νόμος που προσδιόριζε τις προϋποθέσεις για τη δυνατότητα πρόσβασης στην ιδιότητα του πολίτη: έπρεπε να έχει γεννηθεί κανείς από γονείς «πολίτες». Πολλοί αναρωτήθηκαν για τα αίτια που οδήγησαν τον Περικλή στην υιοθέτηση του νόμου αυτού το 451 π.Χ. Έχει συσχετιστεί με τη διανομή των σιτηρών και με την προσπάθεια να περιοριστεί ο αριθμός των ατόμων που δικαιούνταν μερίδιο. Έχει, επίσης, διατυπωθεί η άποψη ότι ο άνθρωπος αυτός που ενσάρκωνε τον θρίαμβο της δημοκρατίας ήθελε να βάλει τέλος στις διαδεδομένες πρακτικές των αριστοκρατικών οικογενειών, σύμφωνα με τις οποίες νυμφεύονταν ξένες γυναίκες για να δημιουργήσουν έτσι εξωτερικά δίκτυα αλληλεγγύης προς την πόλη. Και πραγματικά, οι δύο πιο διακεκριμένοι άνδρες στην ιστορία της Αθήνας κατά το πρώτο μισό του 5^ου αιώνα, ο Θεμιστοκλής και ο Κίμωνας, είχαν γεννηθεί από ξένες μητέρες, και ο ίδιος ο Περικλής θεωρούσε ως πρόγονό του, από την μεριά της μητέρας του, την κόρη του τυράννου της Σικυώνας. Όποια κι αν είναι η προέλευση του νόμου αυτού, είχε ως συνέπεια η ένταξη στην πολιτική κοινότητα να αφορά τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες, ακόμα και αν αυτό ερμηνευόταν με διαφορετικό τρόπο για την κάθε περίπτωση, καθώς οι γυναίκες αποκλείονταν από τους τόπους που λαμβάνονταν οι αποφάσεις και ως προς το νομικό καθεστώς θεωρούνταν όπως οι ανήλικοι.

Η γυναίκα βρισκόταν σε άμεση εξάρτηση από τον σύζυγό της, από τη στιγμή που ο τελευταίος την παραλάμβανε από τα χέρια του πατέρα ή του κηδεμόνα. Ο μόνος νόμιμος γάμος ήταν εκείνος που ένωνε τον πολίτη με την κόρη ενός πολίτη. Κάθε άλλη ένωση δεν αναγνωριζόταν νομικά και τα παιδιά που γεννιούνταν από πατέρα Αθηναίο και μητέρα ξένη προς την πολιτική κοινότητα θεωρούνταν νόθα, δεν είχαν δικαίωμα στην πατρική κληρονομιά και δεν υπολογίζονταν ως πολίτες. Δεν θα πρέπει, ωστόσο, να πιστέψουμε ότι ο νόμος αυτός ήταν απόλυτα σεβαστός καθ’ όλη τη διάρκεια των δύο αιώνων του απογείου της Αθήνας.

Ο ίδιος ο Περικλής δεν δίστασε να δεχτεί ως νόμιμο γιο του το παιδί που έκανε με την περίφημη εταίρα Ασπασία, που ήταν ξένη, καθώς καταγόταν από την Μίλητο. Στο τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου, ο οποίος σύμφωνα με τον ιστορικό Θουκυδίδη σημαδεύτηκε από την υποχώρηση της πολιτικής συνείδησης, χρειάστηκε να τεθεί εκ νέου σε ισχύ ο νόμος, που είχε πέσει σε αχρηστία. Επίσης φρόντισαν να μη δώσουν αναδρομική ισχύ στον νόμο, πιθανότατα επειδή ο πόλεμος είχε επιφέρει σημαντική μείωση στον αριθμό των πολιτών και δεν μπορούσε η πόλη να στερηθεί τους γιους από Αθηναίους πατέρες, ακόμη και αν η μητέρα τους δεν ανήκε στην πολιτική κοινότητα. Κατά την διάρκεια του 4^ου αιώνα, ο νόμος παρέμενε εν ισχύ αλλά, από τους δικανικούς λόγους που μας παραδίδονται, μαντεύουμε ότι πάντα υπήρχε κάποιος τρόπος παράκαμψής τους. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι χρειάστηκε να αναθεωρηθούν οι κατάλογοι των πολιτών, πράγμα που γινόταν – όπως μαθαίνουμε από τον Δημοσθένη – μέσα στα πλαίσια του δήμου.

«Ο γάμος, άλλωστε, αυτό ακριβώς είναι, να αποκτά κάποιος παιδιά, να εγγράφει τους γιους του στους καταλόγους της φατρίας του και του δήμου και να παντρεύει τις κόρες του, ως δικές του. Έχουμε τις εταίρες για να μας προσφέρουν ηδονή, τις παλλακίδες για να περιποιούνται καθημερινά το σώμα μας και τις συζύγους για να μας δίνουν νόμιμα παιδιά και να είναι πιστοί φύλακες του σπιτιού μας». Δημοσθένους, Κατά Νεαίρας, 122 

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ CLAUDE MOSSE  «Ο ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΑΒΒΑΛΑΣ, ΑΘΗΝΑ 1996