Σλα Μαχαλάς: Και το όνομα αυτής … Λαμία!

Του Ταξιάρχη (Μάκη) Δημητρίου

Πηγή φωτογραφίας https://www.kaliterilamia.gr/

Η 20η Ιουνίου του 1836, είναι μια ημερομηνία ορόσημο για την Λαμία, που μετά από δεκαοκτώ ολόκληρους αιώνες βρίσκει ξανά την ταυτότητά της αφού παίρνει ξανά το όνομά της. Το κακόηχο Ζητούνι που στην Ελληνική γλώσσα παραπέμπει στη λέξη ζητούν – επαιτούν – είναι πια παρελθόν .

Αφορμή για το σημερινό άρθρο στάθηκε η 53^η  και ιδιαίτερα η 54^η  σελίδα του βιβλίου “Λαμία – Ιστορική και κοινωνική έρευνα” του Γεώργιου Πλατή...

Στις συγκεκριμένες σελίδες γίνεται εκτενής αναφορά στην μετονομασία της Λαμίας – ή καλύτερα της Σεβαστής – σε Ζητούνι και μια αρκετά σοβαρή  προσπάθεια για να βρεθούνε οι νονοί.

Μετά από πολλές παραθέσεις διαφόρων απόψεων καταλήγει να συνταχθεί με την άποψη του Κ. Σάθα “Χρονικό Γαλαξιδίου” ότι η ονομασία Ζητούνι είναι βυζαντινής καταγωγής.

Στο σκεπτικό του  απορρίπτει κατά σειρά:

Την θεωρία του Κ. Οικονόμου ότι προέρχεται από την Τουρκική λέξη zeitoun (ελιά) .

Την θεωρία του Π. Καρολίδη  ότι προέρχεται από την Σλαβική λέξη Zadun (πέραν του ποταμού).

Την θεωρία του Φαλμεράϋερ ότι προέρχεται από την Τουρκική προφορά της σλαβικής λέξης (με ρίζα στη Ρωσική γλώσσα) Ztin σε isdinn “Fragmenteaus Orient”.

Την άποψη του W. Leake “Travel Nothern Greece” ο οποίος αναφέρει την αξιοσημείωτη όπως λέει ομοιότητα με την Αραβική λέξη zeitun, εκδοχή όμως που απορρίπτει μόνος του, επειδή αντιλαμβάνεται ότι στο χρονικό σημείο της μετονομασίας δεν ήταν δυνατόν να προέρχεται από ανατολική ρίζα.

Την θεωρία του Max Vasmer ότι προέρχεται από την σλαβική λέξη zito που σημαίνει σιτηρά “Die Slaven in Griecheland”.

Και τέλος αποστρέφεται μετά βδελυγμίας την  άποψη του Κ. Μπίρη  που υπάρχει στο βιβλίο “Ρωμ και Γύφτοι” από το οποίο αυτολεξεί μεταφέρει :      “Οι διωκόμενοι υπό των Αράβων εξ Αιγύπτου κατά τα μέσα του 9^ου αιώνος μ.Χ. Χριστιανοί Αιγύπτιοι κατέφυγον εις την Ελλάδα. Μερικοί εξ αυτών ήλθον εις Λαμίαν και αυτοί έδωσαν το όνομα Ζητούνι εις την πόλιν”. Την γνώμη αυτή την θεωρεί περίεργη και σχολιάζει επί λέξει: “Αλλως τε δεν είναι δυνατόν μερικαί οικογένειαι αθλίων γύφτων να μεταβάλλουν το ιστορικόν όνομα της πόλεως και μάλιστα να υιοθετήσει τούτον η Εκκλησία”.

Το περίεργο είναι ότι και ο ίδιος γνωρίζει και αναφέρει στη σελ. 47 πως  ήδη το ιστορικό όνομα της Λαμίας είχε μεταβληθεί σε Σεβαστή από το έτος 19 μ.Χ. προς τιμή του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Τιβέριου – Σεβαστός είναι η Ελληνική απόδοση του αυτοκρατορικού επιθέτου Αύγουστος – και ως Ζητούνι την συναντάμε πια το δεύτερο μισό του 9^ου αιώνα και συγκεκριμένα το 869 μ.Χ., που έγινε η 8^η Οικουμενική σύνοδος και έλαβε μέρος και ο Γεώργιος Επίσκοπος Ζητουνίου. [1]

Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Κατά τη δική μου γνώμη οι  Κ. Οικονόμου και Φαλμεράϋερ δεν έχουν δίκιο. Το Ζητούνι δεν θα μπορούσε να προέρχεται από καμιά Τούρκικη λέξη γιατί χρονικά δεν συμπίπτει με την μετονομασία αφού οι Τούρκοι εμφανίζονται στην περιοχή του Βυζαντίου στα τέλη του 13^ου αιώνα (1299 μ.Χ.).

Την άποψη του W. Leake μπορεί να ενισχύσει η θεωρία του Κ. Μπίρη αν και χρονικά είναι στο όριο. Όντως Αιγύπτιοι Χριστιανοί – Κόπτες – έφυγαν από την Αίγυπτο και ήρθαν στην Ελλάδα κυνηγημένοι από τους Άραβες. Στην πατρίδα τους όντως είχαν περιοχή και συνοικία  Zeitoun στο Κάιρο. Το όνομα ωστόσο  είναι Αραβικό al zeytun  και σημαίνει ελιά – από το επίσης Αραβικό zeyt που σημαίνει λάδι – και από τα Αραβικά το πήραν όλες οι γειτονικές χώρες. Πολλές πόλεις, χωριά και περιοχές έχουν παρόμοια ονόματα. Παραθέτω ενδεικτικά: Zeitoun μετονόμασαν οι Τούρκοι την πόλη Sulemanli.Υπάρχουν δύο περιοχές στη Γάζα η al Zaytoun και η Zetoun, η Zeitouna στην Αλγερία, η Kanaker Zeytun στην Αρμενία, η Ein al Zeitun στην Παλαιστίνη, η Zeytun ή Zetin – e – Olya στο Ιράν, η Karmal Zeitoun στη Συρία, η Zejtun στη Μάλτα, η Zaitun – πρώην Quazhou – στην Κίνα και τέλος το ομώνυμο χωριό στη σημερινή Βουλγαρία κοντά στη Φιλιππούπολη. Παντού σημαίνει ελιά.

Εδώ αξίζει να ανοίξουμε μια παρένθεση:

Γιατί  απορρίπτει ασυζητητί ο Γ. Πλατής την άποψη του Κ. Μπίρη;

Μα φυσικά γιατί εμπεριέχεται στο συγκεκριμένο βιβλίο “Ρωμ και Γύφτοι”.     Για όσους δεν το γνωρίζουν ο Γεώργιος Πλατής  είχε την ευκαιρία να διεκδικήσει τη Δημαρχία της Λαμίας το 1929. Τελικά εξελέγη με διαφορά μόλις δύο ψήφων, ενώ στις επόμενες Δημοτικές  εκλογές του 1934   δεν εξελέγη. Προφανώς για την ισχνή πλειοψηφία του 1929 και την αποτυχία της επανεκλογής του, θεωρεί ότι ευθύνεται η συνοικία των Αγίων Θεοδώρων –όπου βρίσκεται και ο Σλα Μαχαλάς – αφού ήταν κοινή αντίληψη ότι τα “Γύφτικα βγάζουν Δήμαρχο”. Δυστυχώς και παρά τις προσπάθειες μου δεν κατάφερα μέχρι τώρα να βρω αναλυτικά αποτελέσματα .

Κλείνει η παρένθεση.

Πηγή φωτογραφίας https://www.kaliterilamia.gr/

Ο Π. Καρολίδης έχει εν μέρει  δίκιο. Θα μπορούσε χρονικά να προέρχεται από σλαβική λέξη – οι Σλάβοι είχαν παρουσία στο χώρο ως έποικοι [2] και συνήθιζαν να μετονομάζουν τις περιοχές όπου κατοικούσαν – αλλά αν αυτή ήταν το zadun (το ορθό είναι zaton και προέρχεται από το ρήμα za – tonoti που σημαίνει γεμίζω από νερό), το λογικό θα ήταν να προφέρεται σαν Ζάτουνα – όπως  στην Πελοπόννησο – ή ως Ζατούνι .

Όσον αφορά την άποψη του Κ. Σάθα που ασπάζεται και ο Γ. Πλατής  δεν μπορώ να αντιληφθώ – ούτε ο ίδιος αναφέρει – τι σημαίνει στη Βυζαντινή γλώσσα Ζητούνι [3] . Εκτός και αν οι Βυζαντινοί  ήθελαν να μας παιδεύουν στον αιώνα τον άπαντα φτιάχνοντας μια λέξη ειδικά για τη Λαμία (Σεβαστή) που δεν σημαίνει απολύτως τίποτα.

Τείνω λοιπόν να καταλήξω ότι ορθότερη όλων είναι η άποψη του Max Vasmer. Zitun αλλά πιο ορθά Ζιtο στα Σλοβενικά σημαίνει σιτηρά. Μάλιστα στη Σλοβενία υπάρχει και μεγάλη πολυεθνική αρτοβιομηχανία με την επωνυμία  ZITO.

Σε αυτή την άποψη συνηγορεί το γεγονός ότι έχει ήδη προχωρήσει ο εκβυζαντινισμός και εκχριστιανισμός των Σλάβων, οπότε γίνονται αποδεκτοί όχι μόνο από τη Βυζαντινή πολιτεία αλλά και από την Εκκλησία. Η δυσκολία στην γραπτή απόδοση των Σλαβικών τοπονυμίων έγκειται στο γεγονός ότι μόλις το 863 στην τελική φάση του εκχριστιανισμού τους από τους Μεθόδιο και Κύριλλο, απέκτησαν αλφάβητο και γραπτό λόγο, αφού μέχρι τότε η Σλαβική γλώσσα  ήταν καθαρά φωνητική.

Τέλος ο Max Vasmer Γερμανός ιστορικός και γλωσσολόγος Ρωσικής καταγωγής που το 1939 ανέλαβε την προεδρία των Σλαβικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και  θεωρείται ως ο κορυφαίος στην ετυμολογία και απόδοση της Σλαβικής γλώσσας. Στον Ελληνικό χώρο η βοήθειά του ήταν πολύτιμη αφού βοήθησε στην απόδοση 2123 τοπονυμίων Σλαβικής προέλευσης.

Για να ευλογήσουμε βέβαια τα γένια μας ως Έλληνες πιστεύω ότι η λέξη zito προέρχεται από την αρχαία Ελληνική λέξη ζειά ή ζέα  – δίκκοκο σιτάρι που θεωρείται υπερτοφή από την οποία και η λέξη ζείδωρος που σημαίνει αυτός που δίνει ζωή [4] – ή την επίσης Ελληνική λέξη ζία – κριθή ή σίτου γένος κατά τον Ησύχιο –, που επέστρεψε στην Ελλάδα σαν γλωσσικό αντιδάνειο. Εν ολίγοις Ζητούνι κατά πάσα πιθανότητα σημαίνει  γη που δίδει άφθονα σιτηρά πράγμα απολύτως αληθές για την εύφορη πεδιάδα της Λαμίας.

Εδώ ταιριάζει η φράση: Καταραμένε Έλληνα. Τα βρήκες όλα: φιλοσοφία, γεωμετρία, φυσική, αστρονομία, τίποτα δεν άφησες για εμάς. [5]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ο Κωνσταντίνος Θ΄ ο Μονομάχος στα μέσα του 11^ου αιώνα χρησιμοποίησε  την ονομασία Σεβαστή ως τίτλο τιμητικό με την ίδια ακριβώς σημασία,τον οποίο και έδωσε διαδοχικά στις δύο ερωμένες του. (Από το Βυζαντινό λεξικό)

2. Οι Σλάβοι εποίκησαν στην Ελλάδα κυρίως τον 6^ο και το πρώτο μισό του 7^ου αιώνα – συγκεκριμένα ως το 641μΧ – προτιμούσαν τις πλαγιές των βουνών και ασχολούνταν βασικά με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Στη Φθιώτιδα εντοπίστηκαν 55 τοπωνύμια Σλαβικής προέλευσης.

3. Ψάξαμε για σχετική έστω λέξη στο Ελληνικό λεξικό της Ρωμαϊκής και της Βυζαντινής γλώσσας της Helene Kemitski χωρίς αποτέλεσμα.

4. Ζέα: Για τους περισσότερους Έλληνες η ζέα είναι μία άγνωστη τροφή. Όχι άδικα, θα έλεγε κανείς, αφού για πολλά χρόνια το δημητριακό είχε εξαφανιστεί από τη χώρα. Στις αρχές της δεκαετίας του 30, ένας νόμος για άγνωστη μέχρι στιγμής αιτία απαγόρευσε όχι μόνο την καλλιέργεια της ζέας στο εσωτερικό της χώρας, αλλά ακόμη και το να αναφέρεται ως όρος στα λεξικά. Όπως ήταν λοιπόν αναμενόμενο με το πέρασμα των χρόνων, το δημητριακό ξεχάστηκε, ενώ οι μετέπειτα γενιές δεν έμαθαν καν την ύπαρξή του. Οι Έλληνες στερήθηκαν έτσι για πολλά χρόνια ένα πολύτιμο αγαθό, το οποίο βέβαια άλλες χώρες συνέχιζαν να καλλιεργούν και να απολαμβάνουν. Πολλές θεωρίες συνωμοσίας έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί γύρω από αυτή την εξαφάνιση. Αυτό που έχει σημασία όμως είναι πως το δημητριακό τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει αργά και σταθερά να επανέρχεται στη χώρα, ενώ το μόνο που μένει είναι να εξοικειωθούμε μαζί του και να αρχίσουμε να το χρησιμοποιούμε.

5. Αυτή η φράση ανήκει στον Φρίντριχ Σίλερ (1759-1805) Γερμανό θεατρικό συγγραφέα, ποιητή , ιστορικό – κατά κάποιους και γιατρό – για τον οποίο η πόλη της Στουτγάρδης ανέγειρε το πρώτο άγαλμά του, σε πλατεία που μετονομάσθηκε σε Πλατεία Σίλερ ενώ Μνημείο προς τιμή του ανεγέρθηκε στην Gendarmenmarkt . Ακόμα  ονομάσθηκαν προς τιμή του ο αστεροειδής 3079 Σίλερ, που ανακαλύφθηκε το 1960, ο κρατήρας Σίλερ στην ορατή από τη Γη πλευρά της Σελήνης, το ομώνυμο γερμανικό μουσικό συγκρότημα Schiller, το γερμανικό πλοίο Schiller, που ναυάγησε το 1875 και το Πανεπιστήμιο της Ιένας.

ΈΡΕΥΝΑ – ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ