Σλα Μαχαλάς: Το παλιό αποκριάτικο έθιμο της “γκαμήλας” με μια νέα οπτική

Του Ταξιάρχη (Μάκη) Δημητρίου

Δώδεκα πολυβραβευμένες καμήλες αποκλείστηκαν από τον πρόσφατο διαγωνισμό ομορφιάς (24/1/2018) στη Σαουδική Αραβία, επειδή οι ιδιοκτήτες τους προσπάθησαν να βελτιώσουν την εμφάνισή τους με ενέσεις μπότοξ.             

Οι κριτές εξετάζοντας τις χιλιάδες καμήλες που παρελαύνουν από το φεστιβάλ Καμήλας «Βασιλιάς Αμπντουλαζίζ», προκειμένου να κριθούν για τα καλοσχηματισμένα χείλη τους και τις όμορφες καμπούρες τους, επενέβησαν αυτή τη φορά όταν αντιλήφθηκαν ότι κάποιοι ιδιοκτήτες είχαν προβεί σε αισθητικές επεμβάσεις στα ζώα, προκειμένου να κερδίσουν τα μεγάλα χρηματικά έπαθλα του διαγωνισμού...

Για την ιστορία: Τα καλλιστεία των καμήλων διοργανώθηκαν για πρώτη φορά το 2000 και πέρυσι μετακινήθηκαν από μια απόμακρη περιοχή της ερήμου σε μια μόνιμη

τοποθεσία βορείως της πρωτεύουσας Ριάντ.                                                                                            

Στη Λαμία πάντως δεν έχουμε τέτοια προβλήματα. Η δική μας αποκριάτικη καμήλα είναι σίγουρα η αδιαφιλονίκητη «σταρ Ελλάς», όμορφη, ζωηρή, παιχνιδιάρα και πάντα νέα.

Η καμήλα (νεοελληνικά γκαμήλα) [1] ή τζιαμάλα [2] είναι ένα λαϊκό δρώμενο – έθιμο, που με διάφορες παραλλαγές  το συναντάμε  στη ΝΑ Ευρώπη. Πρώτη του καταγραφή  βρίσκουμε  στη Στυρία – ομόσπονδο κρατίδιο της Αυστρίας – το 18^ο αιώνα από όπου επεκτάθηκε με διάφορες παραλλαγές, ιδιαίτερα στις περιοχές της Βουλγαρίας και της Βόρειας Θράκης, περιοχές που αναφέρονται σαν  Ανατολική Ρωμυλία –από όπου ίσως προήλθε και η λέξη Ρούμελη – [3]. Από εκεί  το έφεραν στην πόλη μας οι κάτοικοι της συνοικίας των Αγίων Θεοδώρων. Ο ομώνυμος πολιτιστικός σύλλογος Αγίων Θεοδώρων φροντίζει για την επιβίωση της γκαμήλας και την αναβίωση του εθίμου .

Ουσιαστικά μια ξύλινη σκάλα ή ένας ξύλινος σκελετός είναι η βάση για την κατασκευή της. Αυτός ο σκελετός φορτώνεται με κιλίμια, δέρματα, χρωματιστά υφάσματα  κ.λ.π. ώστε να πάρει τη μορφή του κορμού της γκαμήλας.

Για το κεφάλι χρησιμοποιούσαν αρχικά  κρανίο αλόγου. Σήμερα που τα κρανία αλόγων είναι δυσεύρετα μπορεί να χρησιμοποιηθεί κρανίο μουλαριού, γαϊδουριού ή άλλου μεγάλου ζώου. Βασικό στην κατασκευή είναι ο αυτοσχέδιος μηχανισμός με καρούλια που τοποθετείται στη σιαγώνα, για να μπορεί – με τη βοήθεια σχοινιού – να ανοιγοκλείνει το στόμα της και να δέχεται τα φιλέματα ή να τα αρπάζει. Το κεφάλι ντύνεται κι αυτό με ειδικό ύφασμα βελουτέ με λίγο πέλος το οποίο στη συνέχεια κουρεύεται, στολίζεται και η καμήλα ολοκληρώνεται με την τοποθέτηση μιας κούκλας στη καμπούρα της, που αναπαριστά μια όμορφη κοπέλα και ίσως η ψεύτικη καμήλα να είχε σκοπό την αρπαγή της. Την όλη κατασκευή ολοκληρώνουν σερπαντίνες, μπαλόνια, γιρλάντες, φούντες κ.λ.π.

Τη γκαμήλα οδηγεί φυσικά ο γκαμηλιέρης  από γειτονιά σε γειτονιά  και οι νοικοκυραίοι της δίνουν χρήματα και κεράσματα. Αυτός θα την επαναφέρει στη τάξη όταν το παρακάνει με τις αταξίες και τα πειράγματά της.
Ζωή και κίνηση στη γκαμήλα δίνουν  δύο άντρες που μπαίνουν κάτω από τον ξύλινο σκελετό και αποτελούν τα πόδια της γκαμήλας. Αυτοί θα τη μεταφέρουν, θα τη χορέψουν, θα πειράξουν τον κόσμο που μαζεύεται γύρω της. Παρόλο το βάρος της – που πρέπει να είναι αρκετό – θα τη τριγυρίσουν σε όλη τη πόλη, θα σταθούν στις πλατείες και στους πεζόδρομους προσθέτοντας μια κεφάτη νότα στις αποκριάτικες εκδηλώσεις.

Ρυθμό της δίνουν τα όργανα – νταούλια και πνευστά – και ο ήχος τους είναι τόσο χαρακτηριστικός που είναι αδύνατον να τον μπερδέψεις με κανέναν άλλο. Από παιδάκι τον θυμάμαι αυτόν τον ήχο, τότε που περιμέναμε πως και πώς να έρθει η γκαμήλα στο προαύλιο του Αγίου Γεωργίου, να χορέψει, να μας πειράξει, να πάρει τα φιλέματα για να φύγει ύστερα κατεβαίνοντας τα σκαλιά προς την Ηφαίστου. Στη συνέχεια όλα τα πιτσιρίκια ακολουθούσαμε τη γκαμήλα στην υπόλοιπη διαδρομή της ή όσο αντέχαμε.

Όσο για το χορό της γκαμήλας: Αρκετοί τον έχουν περιγράψει. Δεν θα μπω στην ίδια διαδικασία γιατί πιστεύω ότι καμιά περιγραφή δεν μπορεί να τον αποδώσει . Με τη βοήθεια της τεχνολογίας θα δείτε ένα σχετικό βίντεο. Γιατί μια εικόνα είναι χίλιες λέξεις.

Το 2013 που βρέθηκα απόκριες στη Λαμία – πρώτη χρονιά σαν συνταξιούχος πια – κυριολεκτικά το ευχαριστήθηκα. Εγώ είχα άπειρο ελεύθερο χρόνο για βόλτες στο κέντρο και η γκαμήλα είχε έντονη και καθημερινή  παρουσία σε όλη την περίοδο της αποκριάς. Πάντα θα με συγκινεί και θα μου φέρνει  μνήμες από τα παιδικά μου χρόνια.

Το 2017 η γκαμήλα δυστυχώς δεν εμφανίστηκε – μάλλον έπεσε θύμα της οικονομικής κρίσης – όπως και πολλά άλλα όμορφα πράγματα. Ομολογώ ότι μου έλειψε. Με χαρά έμαθα ότι αυτές τις απόκριες θα είναι και πάλι μαζί μας ανανεωμένη και γεμάτη κέφι.

Τελικά η γκαμήλα της Λαμίας θα επιβιώσει σε κάθε δυσκολία αφού έχει επιλεγεί ακριβώς για αυτό το ρόλο. Να συμβολίζει την αντοχή σε ακραίες καταστάσεις ως το μοναδικό ζώο εργασίας που μπορεί να επιβιώσει  στις σκληρές συνθήκες των ερημικών οικοσυστημάτων.

Ακόμα συμβολίζει τη δυνατότητα μας να διασχίσουμε την έρημο και οδηγούμενοι  από όαση σε όαση, να φθάσουμε τελικά στον προορισμό μας. Η καμήλα είναι επίσης σύμβολο εγκράτειας, υπακοής, καρτερίας και σθένους, συνδέεται με το προσκύνημα των μάγων  στο Χριστό, τον Ιωάννη το βαπτιστή που φορούσε ένδυμα από τρίχες καμήλας και την Θεοτόκο που ύφανε την Τιμία Ζώνη από τρίχες καμήλας. Επειδή γονατίζει για να δεχτεί το φορτίο της συμβολίζει επίσης την ταπεινότητα.

Η καμήλα από τη φύση της τρώει λίγο σε σχέση με τη σωματική της μάζα. Μπορεί όμως  σε συνθήκες έντονης δυσκολίας στην ανεύρεση τροφής να επιβιώσει για κάποιο διάστημα μόλις με το 10% της απαιτούμενης ποσότητας.  Αν και είναι ζώο αποκλειστικά φυτοφάγο σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης μπορεί να φάει μέχρι και ψάρια ή κόκαλα. Για αυτό σήμερα είναι επίκαιρη όσο ποτέ μας, αφού δείχνει ότι  μπορούμε να είμαστε ολιγαρκείς στους δύσκολους καιρούς. Επίσης μας διδάσκει  ότι μπορούμε να απολαύσουμε τις απόκριες τρώγοντας, πίνοντας και γλεντώντας αλλά και να είμαστε εγκρατείς την περίοδο της νηστείας που ακολουθεί μετά την Καθαρή Δευτέρα.

Δυστυχώς την Καθαρά Δευτέρα μετά από το γλέντι, γίνεται το τελετουργικό του αποκεφαλισμού της ‘άτακτης’ γκαμήλας από τον καμηλιέρη. Η συνηθισμένη εκδοχή για τον αποκεφαλισμό είναι, ότι με αυτό τον τρόπο, ο γκαμηλιέρης τιμωρεί την άτακτη καμήλα για την ανυπακοή και τις «κλεψιές» της, περνώντας το μήνυμα ότι η περίοδος της αποκριάτικης αμνηστίας έχει λήξει.

Ίσως όμως η εξήγηση να είναι λιγότερη απλοϊκή. Σύμφωνα με τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, η καμήλα αποτελεί βιβλικό σύμβολο του Διαβόλου στη ράχη της οποίας θα εμφανιστεί ο Αντίχριστος, όπως αναφέρει στον «Λόγο εις τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και Βαπτιστή» [4]. Δεν είναι απίθανο λοιπόν, η γκαμήλα να αποκεφαλίζεται για  να αποτραπεί η έλευση του Αντίχριστου.

Όπως αντιλαμβάνομαι εκ των υστέρων – παρά την πικρία μου για το άδοξο τέλος της γκαμήλας – στη σημειολογική επανάληψη του εορτολογίου κάθε χρόνο, μέσα στη συνεχή  ροή του χρόνου, ο  θάνατος της σηματοδοτεί την αρχή μιας νέας περιόδου. Στον αέναο κύκλο συνεχών αλλαγών γέννησης, φθοράς, θανάτου, μνήμης κάθε γεγονός είναι καθοριστικό και κάνει τον χρόνο να αρχίσει να κυλά από την αρχή. Την επόμενη χρονιά  η γκαμήλα θα είναι πάλι κοντά μας, για ένα νέο κύκλο ζωής.

Το τελικό συμπέρασμα από το έθιμο της γκαμήλας: Απολαύστε τη ζωή και την κάθε μέρα σαν μια μοναδική και ανεπανάληπτη. 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Η σύγχρονη λέξη καμήλα προέρχεται από την αρχαία κάμηλος που ήταν σε ευρύτατη χρήση και απαντά σε πλήθος κειμένων της ελληνικής γραμματείας.

Ο νεοελληνικός τύπος γκαμήλα σχηματίστηκε μέσω ηχηροποίησης του – κ σε – γκ λόγω της αιτιατικής πτώσης: τη(ν κ)αμήλα = τη (γκ)αμήλα. 

2. gammalu για τους Βαβυλώνιους και Ασσύριους, gâmâl για τους Εβραίους και jimal για τους Άραβες.

3. Η Ανατολική Ρωμυλία ή Ρουμυλία ήταν μια αυτόνομη περιοχή (που περιλάμβανε εδάφη της Βουλγαρίας, Ρουμανίας, Θράκης)  της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που δημιουργήθηκε το 1878 από τη Συνθήκη του Βερολίνου και καταργήθηκε de facto το 1885, οπότε ενοποιήθηκε με το Πριγκιπάτο της Βουλγαρίας, επίσης υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 

4. Καμήλω πολλάκις παρεικάζει η Γραφή τον διάβολον, δια το πολύογκον και πολύστρεβλον και βαρυμήνιον. Ο την σκοπιάν θεωρήσας εν τω Ησαΐα λέγει·
Είδον αναβάτην όνου, και αναβάτην καμήλου.
Αναβάτην όνου λέγει τον Χριστόν, επειδήπερ όνω καθεσθείς εισήλθεν εις Ιεροσόλυμα· αναβάτην καμήλου, τον επ' εσχάτου των ημερών κατ' ενέργειαν του διαβόλου επιφοιτώντα τω κόσμω αντίχριστον.

Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (344 – 407 μ.Χ.) γεννήθηκε στην Αντιόχεια και είναι Άγιος, Πατέρας και Ιεράρχης της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Έδρασε στην γενέτειρά του και στην Κωνσταντινούπολη επιτελώντας σπουδαίο ποιμαντικό και φιλανθρωπικό έργο. Τελικά πέθανε εκδιωγμένος από την αυτοκρατορική αυλή γιατί ασκούσε αυστηρό έλεγχο.

ΈΡΕΥΝΑ – ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ