ΟΙ ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΤΕΧΝΗΣ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤ’ ΟΥΣΙΑΝ ΑΧΡΗΣΤΟΙ

Οι κατ’ επάγγελμα κριτικοί της τέχνης, κατ’ ουσίαν είναι άχρηστοι. (Σημειώστε πως είμαι επαγγελματίας κριτικός του κινηματογράφου επί 25 χρόνια περίπου). Ο κάθε θεατής ή ακροατής είναι κι ένας ερασιτέχνης κριτικός, συχνά πολύ καλύτερος απ’ τον επαγγελματία, που δεν έδωσε εξετάσεις να γίνει κριτικός, και που βρέθηκε σ’ αυτό το κρίσιμο πόστο λίγο ως πολύ τυχαία.

Η κριτική είναι μια σύμφυτη στην ανθρώπινη νόηση ικανότητα. Συνεπώς όλοι, άλλος πολύ κι άλλος λίγο, έχουμε αυτή την ικανότητα. Και δεν είναι ένδειξη υπερβάλλουσας κριτικής ικανότητας το να είσαι επαγγελματίας κριτικός. Θα μπορούσες κάλλιστα να είσαι ένας επαγγελματίας τενεκές, που παριστάνει τον κριτικό...

Όμως, για να υπάρχει επαγγελματικής κριτική, σημαίνει πως καλύπτει μια υπαρκτή ανάγκη. Αυτήν που προέκυψε όταν η τέχνη εκδημοκρατίστηκε και έπαψε να είναι προνόμιο ολίγων φεουδαρχών. Καινούργιες απαίδευτες μάζες ζητούσαν να έρθουν σε επαφή με την τέχνη, και οι καλλιτέχνες είχαν κάθε λόγο να χαίρονται για την αύξηση του ακροατηρίου τους. Όμως, για να αποκατασταθεί μια επαρκής επικοινωνία ανάμεσα στον καλλιτέχνη και τον νεοπροσήλυτο, έπρεπε να υπάρξουν «εξηγητές» των μυστικών του έργου τέχνης. Όσο, λοιπόν, ο κόσμος δεν γίνεται ικανός να «εξηγεί» μόνος του την τέχνη και να την απολαμβάνει χωρίς μεσάζοντες, οι μεσάζοντες θα είναι αναγκαίοι. Και η εν τέχνη δημοκρατία θα είναι ανισόρροπη.

Μια δεύτερη συνέπεια του εκδημοκρατισμού και της διάδοσης της τέχνης απ’ την Αναγέννηση και μετά, ήταν η απομάκρυνση του πομπού απ’ το δέκτη. Όταν ο καλλιτέχνης δημιουργεί για μια κλειστή κοινότητα της οποίας αποτελεί δρων μέλος, ο εξηγητής – κριτικός καθίσταται περιττός, αφού τις όποιες εξηγήσεις θα μπορούσε να τις δώσει ο ζων καλλιτέχνης, που δε σκοτίζεται καθόλου να μάθει αν το έργο του θα επιζήσει, ώστε να νοιαστεί για εξηγητές. Θα ήταν αστείο να γίνεται λόγος για κριτικούς και κριτική με τη σημερινή έννοια στην αρχαία Ελλάδα, που ανανέωνε συνεχώς τα καλλιτεχνικά της προϊόντα και τα άφηνε στη τύχη τους μετά το θάνατο του δημιουργού. Η τέχνη εκεί ήταν πάντα επίκαιρη, δηλαδή σύγχρονη του δημιουργού, που ο ίδιος παρουσίαζε, όπως θα λέγαμε εμείς, το έργο του σε μια λιγότερο ή περισσότερο κλειστή ομάδα ανθρώπων, και εν πάση περιπτώσει πολύ μικρότερη απ’ αυτήν που αποτελούν οι άνθρωποι στους οποίους σήμερα απευθύνεται ο καλλιτέχνης. Πολλά απ’ αυτά τα μεγάλα έργα ζουν μέχρι τις μέρες μας, αλλά σχεδόν όλοι οι μελετητές συμφωνούν πως οι αρχαίοι έλληνες δημιουργοί δεν δημιουργούσαν για την αιωνιότητα. Και όταν καλλιτέχνης πέθαινε, το έργο ζούσε από μόνο του, χωρίς εξηγητές. Τα πράγματα άλλαξαν ριζικά, όταν ο χρόνος και ο χώρος απομάκρυναν τον πομπό απ’ το δέκτη και η διαμεσολάβηση άρχισε να γίνεται αναγκαία, τόσο για τον πομπό που την επεδίωκε, όσο και για τον δέκτη που την ήθελε.

Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να πούμε πως η κριτική σήμερα είναι ένα αναγκαίο κακό. Κακό γιατί όλοι θα έπρεπε να είναι σε θέση να κρίνουν όλους, και αναγκαίο διότι αυτό είναι κάτι παραπάνω από δύσκολο. Άλλωστε, οι τεμπέληδες που τα περιμένουν όλα από τον κριτικό αυξάνονται ολοένα και περισσότερο.

Όσο για τις σχέσεις του ζώντος κριτικού με τον ζώντα δημιουργό, αυτό είναι μια άλλη θλιβερή ιστορία, που καλύτερα να κάνουμε πως δεν την ξέρουμε.

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΡΑΦΑΗΛΙΔΗ «ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΗΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΠΡΩΤΟΣ», 1992

ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΑΦΑΗΛΙΔΗΣ

Ο Βασίλης Ραφαηλίδης ήταν Έλληνας δημοσιογράφος, συγγραφέας, δοκιμιογράφος και κριτικός κινηματογράφου. 

Γέννηση: 1 Ιανουαρίου 1934, Σέρβια

Απεβίωσε: 8 Σεπτεμβρίου 2000, Αθήνα

Βιβλία: Ιστορία (κωμικοτραγική) του Νεοελληνικού κράτους

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΡΘΡΟΥ: ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤΣΙΛΙΚΑ