Ο Ιουδαίος αυτός φιλόσοφος γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια, το μεγαλύτερο κέντρο του ιουδαϊσμού της διασποράς, 20 – 30 χρόνια πριν από την αρχή της χρονολογίας μας και πέθανε στα 40 – 50 του Α΄ αιώνα.
Δίχως άλλο, ήταν γυιός κανενός πλούσιου Εβραίου, γιατί βρήκε τα μέσα να μορφωθεί καλά. Διάβασε, όχι μόνο την εβραϊκή φιλολογία (Πεντάτευχο κ.λ.π.), μα και όλους τους Έλληνες φιλοσόφους...
Όσο όμως κι αν αγάπησε την ελληνική φιλοσοφία και τους Έλληνες στοχαστές, δεν ήταν αντικειμενικός και ουδέτερος. Στην εποχή του είχε αρχίσει να καλλιεργιέται το αντισημιτικό πνεύμα, γι’ αυτό, ο Φίλων, που με περηφάνεια γράφει πως η Αλεξάνδρεια είναι εβραϊκή πόλη, βάλθηκε με τα γραφόμενά του να παρουσιάσει την ιουδαϊκή φυλή σαν την πρώτη του κόσμου. Μα, για να το καταφέρει αυτό, έπρεπε ν’ αποδείξει πως η ελληνική φιλοσοφία και τα ελληνικά συγγράμματα, που έκαναν στη Ρώμη και παντού μεγάλη εντύπωση, δεν έχουν πρωτοτυπία. Μόνο τα ιερά βιβλία των Ιουδαίων κλείνουν την πραγματική σοφία, γιατί είναι θεόπνευστα! Εξάλλου, εφαρμόζοντας την αλληγορική ερμηνεία πάνω στο κείμενο της Πεντατεύχου, εύρισκε πως δεν υπήρχε τίποτα που να το είπαν οι Έλληνες και να μην είναι διατυπωμένο στα ιερά βιβλία των ομοεθνών του. Κι ακόμα, υποστήριζε πως οι Έλληνες σοφοί δανείστηκαν πολλές ιδέες κι έμαθαν πολλά από τα εβραϊκά κείμενα!
Αυτά πίστευε κι αυτά κήρυχνε ο Ιουδαίος ελληνιστής και φιλόσοφος· ωστόσο όμως, από τα γραφόμενά του είναι ολοφάνερο πως ήταν επηρεασμένος από τα συγγράμματα του Πλάτωνα, καθώς και από τη στωική φιλοσοφία.
Στην εποχή του όμως, οι παλαιοί θεοί της Ρώμης, του Ολύμπου και των άλλων μεσογειακών λαών, έπνεαν τα λοίσθια. Από χρόνια πριν ο πλατωνισμός και ο στωικισμός είχαν καλλιεργήσει την ιδέα του μονοθεϊσμού στ’ ανώτερα στρώματα των μεσογειακών λαών.
Εξάλλου, από τα χρόνια ακόμα του Αλέξανδρου, οι παλαιές θρησκείες είχαν ξεπέσει σε μια τυπολατρεία και γι’ αυτό οι θεοποιήσεις βασιλέων άρχισαν να γίνονται συνήθεια.
Θέλοντας λοιπόν ο Φίλων να παρουσιάσει τη φυλή του σαν την φυλή του σαν την πιο εκλεκτή φυλή του κόσμου, ξεκινάει από τον εβραϊκό μονοθεϊσμό, για να δείξει την υπεροχή της εθνότητάς του σ’ όλα τα φανερώματα του πνευματικού βίου. Έτσι, η έννοια της θεότητας αποτελεί την αφετηρία του φιλοσοφικού συστήματός του. Ερμηνεύοντας τα σχετικά κείμενα της Βίβλου και επηρεασμένος από τον πλατωνισμό και τον στωικισμό, δίδασκε πως ο θεός είναι το πιο τέλειο ον από κάθε τελειότητα, καλύτερος από κάθε καλό, άποιος (= χωρίς ιδιότητες), ανώνυμος, και ακατάληπτος. Ξέρουμε μονάχα πως είναι και όχι τι είναι. Αυτός είναι η αρχή, η πρώτη αιτία όλων των όντων, που ασταμάτητα ενεργεί. Επειδή όμως ο θεός – αν και πανταχού παρών – έχει την έδρα του στους ουρανούς, στον έξω και μακριά από μας κόσμο, προέβλεψε ο ίδιος και δημιούργησε άλλα όντα, που μεσολαβούν ανάμεσα του θεού και των δημιουργημάτων του – όντων. [1]
Για να θεμελιώσει όμως πιο καλά τη θεολογούσα φιλοσοφία του, εξόν από την πλατωνική θεωρία για την ψυχή και για τις Ιδέες, δέχτηκε και τις διδασκαλίες των Στωικών για τις «διήκουσες» ανάμεσα απ’ όλο τον κόσμο «απορροές» της θεότητας. Τα διάμεσα αυτά όντα, που φέρνουν σ’ επικοινωνία τα όντα με την θεότητα, τα ονομάζει δυνάμεις και τα παριστάνει σα να είναι ιδιότητες του θεού ή σαν Ιδέες του θεού, δηλαδή σα μέρη της δύναμης που κυριαρχεί πάνω στον κόσμο ή σαν ιδιότητες του λογικού. Τις παριστάνει όμως και σαν υπηρέτες, δορυφόρους και απεσταλμένους της θεότητας ή σαν εκτελεστές της θέλησής της. Όλες πάλι αυτές οι ιδιότητες του θείου αποτελούν μια ενότητα, το Λόγο, που τονε φαντάζονταν, συμπληρώνοντας στο σημείο αυτό τη στωική διδασκαλία, σαν τον καθολικό μεσίτη ανάμεσα στο θεό και στον κόσμο, δηλαδή ότι είναι η σοφία και το λογικό του θεού. Άρα, ο Λόγος είναι πάνω από τους απεσταλμένους και τους μεσίτες του θεού – αγγέλους και άλλες θεότητες – και χαρακτηρίζεται σα δεύτερος θεός ή σαν πρωτογυιός του θεού. [2] Έχει, μ’ άλλα λόγια, όλες τις ιδιότητες που έχει «η τελειότατη δύναμη» της στωικής οντολογίας, είναι το αρχέτυπο του κόσμου και η τέλεια δύναμη, που όλα τα φκιάχνει και τ’ αλλάζει μέσα στο κόσμο.
Ξεκινώντας από την αντίληψη αυτή, δίδασκε πως μπορεί οι αμαρτωλοί να εξιλεωθούν απέναντι στη θεότητα, αν βρεθεί ένας μεσολαβητής και για λογαριασμό όλων των ανθρώπων θυσιαστεί αυτός. Τότε θα συχωρεθούν οι αμαρτίες του ανθρώπινου γένους και μάλιστα όλων των εποχών. [3]
Τις θεωρίες αυτές, ύστερ’ από τον πρώτο αιώνα, τις πήραν ορισμένοι χριστιανοί διανοούμενοι και τις προσαρμόσανε στη χριστιανική διδασκαλία για την καταγωγή του Ναζωραίου, που οι μεν παλαιστινιακοί χριστιανοί, που προέρχονταν από τον ιουδαϊσμό, τον ήθελαν γέννημα – θρέμμα Εβραίο και απόγονο του Δαβίδ, οι από τις μεσογειακές περιοχές όμως και κυρίως οι από την Αίγυπτο τον ήθελαν «υιόν του θεού». Οι δυό αυτές απόψεις συμβιβάστηκαν αργότερα, με την επικράτηση της εξωπαλαιστινιακής παράδοσης, που υιοθέτησε τη θεωρία του Φίλωνα για το Λόγο, που είναι η ανώτατη θεϊκή δύναμη, ο δεύτερος θεός, και ο μεσάζοντας ανάμεσα θεού και ανθρώπου. Το Δ΄ ευαγγέλιο, όπως ξέρουμε, εκλαϊκεύοντας τη φιλωνική θεωρία, αρχίζει:
«Εν αρχή ην ο Λόγος και ο Λόγος ην προς τον Θεόν …
πάντα δι’ αυτού εγένετο … ο Λόγος σαρξ εγένετο»
Έτσι, η ιουδαϊκή διανόηση, μέσω του Φίλωνα, έδωκε στον χριστιανισμό το φιλοσοφικό μανδύα που του χρειαζόταν για να παρουσιαστεί στις εξωπαλαιστινιακές μάζες και κυρίως στα ανώτερα στρώματα, που μισούσαν και χλεύαζαν τις γύρω στον Ναζωραίο παραδόσεις και διδασκαλίες.
Ο Φίλων, ακόμα, για να εξηγήσει από πού βγαίνει και πως γίνεται το κακό, δανείζεται από τον πλατωνισμό τη θεωρία για την ύλη, που είναι τάφος της ψυχής. Το κακό λοιπόν προέρχεται από την ύλη, μέσα στην οποία κλείνεται η ψυχή, ενώ ο θεός είναι το καθαρόν, το υπερτέλειο, το απόλυτο και το μακάριο ον, που οι άνθρωποι μόνο την ύπαρξή του ξέρουν, όχι όμως και την ουσία του. [4]
Όσο για την κοσμογονία, ο Ιουδαίος φιλόσοφος δίδασκε, πως ο θεός δημιούργησε από την αγαθότητα του τον κόσμο, επενεργώντας πάνω στην ακάθαρτη ύλη με τη μεσιτεία θεϊκών δυνάμεων. Ο άνθρωπος λοιπόν είναι κατά το πνεύμα θείας καταγωγής και η ψυχή του ντύθηκε το σώμα του κόσμου από την ίδια της την ενοχή! Σαν ελεύθερος όμως που είναι ο άνθρωπος, μπορεί να ξαναγυρίσει στην πρώτη του αρχική κατάσταση, αρκεί να βγάλει και να ξερριζώσει όλες του τις κακές συνήθειες και τα πάθη του.
Διατυπώνοντας τις τέτοιες σκέψεις του, είναι φανερό πως ήταν επηρεασμένος από τις πυθαγορειο – πλατωνικές διδασκαλίες για την αθανασία και τις αμαρτίες της ψυχής.
Μελετώντας κανείς τα συγγράμματα του Ιουδαίου ελληνιστή και φιλοσόφου, βλέπει στο πρόσωπό του το διανοούμενο, που βάλθηκε να συμβιβάσει την ιουδαϊκή θεολογία με τη μεταφυσική του πλατωνισμού και τη θεοσοφία του νεώτερου στωϊκισμού. Έτσι, χρησίμεψε σαν πρόδρομος του νεοπλατωνισμού κι αργότερα, όταν πια ο χριστιανισμός απλώθηκε, έδωκε, εξόν από τη διδασκαλία για το Λόγο, κι άλλα στοιχεία, για τη διαμόρφωση των δογμάτων της χριστιανικής εκκλησίας. Όμως, οι ομόφυλοί του τον αγνόησαν, γιατί απ’ αυτούς οι ανώτερες τάξεις ήταν προσκολλημένες στη Βίβλο και τα λαϊκά στρώματα ζητούσαν τον Μεσσία – Σωτήρα, που θα λύτρωνε το λαό του Ισραήλ από τα βάσανα και τις πίκρες της σκλαβιάς του. Εξάλλου έγραψε και στην αττικίζουσα γλώσσα της εποχής του κι έτσι οι λαϊκές ιουδαϊκές μάζες δεν μπορούσαν να καταλάβουν τα γραφόμενά του, γιατί μόνο την κοινή (δημοτική) ελληνική ήξεραν κι αυτήν καταλάβαιναν. Απ’ όλες αυτές τις αιτίες, ο Φίλων δεν επηρέασε καθόλου τα ιουδαϊκά στρώματα της διασποράς και μόνο αργότερα οι θεωρητικοί του χριστιανισμού – ύστερ’ από τον Α΄ αιώνα – ανακάλυψαν στα έργα του πολύτιμα γι’ αυτούς στοιχεία, για να συνδέσουν τον παλαιστινιακό με το μεσογειακό χριστιανισμό και συμβιβάσουν τις οξύτατες ανάμεσα στις δυο αυτές παρατάξεις διαφορές γύρω στην αρχική διδασκαλία του Ναζωραίου και κυρίως γύρω στην καταγωγή και θεότητά του.
Σημειώσεις
[1] Την ιδέα αυτή την διατύπωσε και ο Πλωτίνος.
[2] Βλ. Φίλ., Νόμ. Ιερ. Αλληγ. 3,21 και 3,31· Περί κοσμοπ., 4,17 και πέρα.
[3] Ο Φίλων, προπαγανδίζοντας την ιδέα του μεσολαβητή, που θα θυσιαζόταν για να σώσει την ανθρωπότητα από τις αμαρτίες της, ξεκινούσε από τούτες τις βασικές αρχές: Πρώτα, ήθελε ν’ ανεβάσει τον Γιαχβέ στην κορυφή του παγκόσμιου πάνθεου και να τον παρουσιάσει παντοδύναμο, ένα είδος υπερθεού. Δεύτερο, με τη θυσία ενός – του μεσολαβητή Λόγου –, να καταργηθούν γενικά οι θυσίες που ήταν υποχρεωμένοι όλοι οι άνθρωποι κάθε θρησκείας να προσφέρουν στους θεούς. Έτσι, με την κατάργηση των θυσιών, καταργούντανε ουσιαστικά οι θρησκευτικές τελετουργίες και ιεροτελεστίες, που στέκονταν εμπόδια στη λατρειακή ισοπέδωση όλων των μεσογειακών λαών. Σε τελευταία ανάλυση, από την επικράτηση των τέτοιων αντιλήψεων του Φίλωνα, θα είχε να κερδίσει ο ιουδαϊσμός· γιατί και ο Γιαχβέ ήταν δικός του θεός και θα γίνονταν υπερθεός και η κατάργηση των θυσιών δε θα χώριζε και κυρίως δε θα απομόνωνε πια τους Ιουδαίους από τις άλλες φυλές· κι έτσι, ο ιουδαϊσμός θα μπορούσε ελεύθερα να σταδιοδρομήσει σ’ όλη τη Μεσόγειο και να επικρατήσει στο τέλος.
[4] Απόλυτο = το μη εξαρτημένο, το αναίτιο, το αυτότελο.
ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΡΘΡΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΚΟΡΔΑΤΟΥ «ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΜΠΟΥΚΟΥΜΑΝΗΣ»
ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΡΔΑΤΟΣ
Ο Γιάνης Κορδάτος ήταν Έλληνας κοινωνιολόγος, ιστορικός, πολιτικός και νομικός, οπαδός του μαρξισμού. Παρότι αυτοδίδακτος ιστορικός, υπήρξε πολυγραφότατος μελετητής της ελληνικής ιστορίας από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονη εποχή.
Γέννηση: 1 Φεβρουαρίου 1891, Ζαγορά
Απεβίωσε: 29 Απριλίου 1961
Βιβλία: Η κοινωνική σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821 κ.λ.π.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΡΘΡΟΥ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΕΦ. ΤΣΕΚΟΥΡΑΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου