ΠΟΥ ΕΣΤΙΝ ΑΒΕΛ Ο ΑΔΕΛΦΟΣ ΣΟΥ;

Η Παλαιά Διαθήκη συνοψίζει εμπειρίες συγκλονιστικές του ανθρώπου, οι οποίες κατοπτρίζουν τον βίο των πολιτισμών της Μέσης Ανατολής, και οι οποίες επύκνωσαν και εβάθυναν και άστραψαν σε πνευματικό φως μέσα στην περιπαθή ψυχή του Ισραήλ. Σ’ αυτό λοιπόν το βιβλίο των βιβλίων τα πρώτα του δύο κεφάλαια αναφέρονται στο έργο του Θεού: είναι η δημιουργία του κόσμου και η δημιουργία του ανθρώπου. Και τα δύο επόμενα κεφάλαια αναφέρονται στο έργο του ανθρώπου: Είναι η άρνηση τής θειότητας (προπατορικό αμάρτημα) και η άρνηση της αδελφοσύνης (φόνος του Άβελ).

Ιδού γιατί το βιβλίο διέσχισε τις χιλιετίες. Διότι συνέλαβε τις θεμελιακές κατηγορίες τής ανθρώπινης κατάστασης στον κόσμο. Εφτά χιλιάδες χρόνια πολιτισμού μαρτυρούν πως οι κατηγορίες τής άρνησης της θειότητας και της άρνησης τής αδελφοσύνης λειτουργούν με αμείωτη ένταση. Η αιμάσσουσα γη περιφέρεται πορφυρή μέσα στην αγνή λευκότητα των άστρων...

Αφού πρόκειται λοιπόν για το στοιχείο τής ανθρώπινης κατάστασης, ο φόνος έχει τους λόγους του: τους ιστορικούς, τους κοινωνιολογικούς, τους ψυχολογικούς, τους βιολογικούς. Δεν έχει όμως λόγους πνευματικούς. Η πράξη τού φόνου τού αδελφού είναι αυτόχρημα πράξη εκπτώσεως του ανθρώπου. Ο φονιάς κείται εκτός του πνεύματος, εκτός τής θειότητας. Η στέρηση της ζωής είναι έγκλημα κατά της πνοής τής δημιουργίας, έγκλημα καθοσιώσεως.

Ο φόνος είναι φαινόμενο που εγγράφεται στην ιστορία, στην κοινωνιολογία, στην ψυχολογία˙ εκεί εξαντλείται. Η ζωή όμως είναι φαινόμενο που υπερβαίνει απροσμέτρητα αυτούς τους κύκλους. Γι’ αυτό δεν υπάρχει έσχατος λόγος για την αφαίρεση τής ζωής. Γι’ αυτό η αφαίρεση τής ζωής είναι εν τέλει αδικαιολόγητη. Η αναίρεση τής ζωής είναι ως τοιαύτη προσβολή τής αγιότητας στον κόσμο.

Οι έκπτωτοι άνθρωποι μέσα στην έκπτωτη ιστορία τους χώρισαν τον φόνο σε νόμιμο και παράνομο. Αλλά αυτό είναι επινόημα τής εκάστοτε κατεστημένης ισχύος. Η αφαίρεση τής ζωής είναι πάντοτε παράνομη έναντι του νόμου του πνεύματος.

Η ανθρώπινη ζωή είναι αυτοσκοπός και δεν είναι μέσο. Πράγμα που το ετόνισε εμμόνως ο Καντ. Δεν είναι μέσο για να συντηρηθεί η όποια εξουσία, αλλά δεν είναι μέσο και για να ανατραπεί η όποια εξουσία. Δεν είναι μέσο για να ζήσουν άλλες ζωές καλύτερα. Διότι κάθε ζωή είναι μοναδική, αναντικατάστατη και απαρομοίαστη. Ο Ντοστογιέφσκι το έθεσε τούτο το πρόβλημα επανειλημμένως στο έργο του. Και εμαρτύρησε πως ο φόνος όχι μόνο δεν μπορεί να οδηγήσει προς το λαμπρό μέλλον, αλλά καταφθείρει και το παρόν του φονιά. Το έγκλημα επιπίπτει επάνω του σαν υπερβατική κατάρα. Συνεπώς, ο φόνος δεν είναι εν τέλει ούτε ιστορική ούτε κοινωνική ούτε ψυχολογική λύση, όπως μπορεί να νομίσει κανένας κοιτώντας μόνο τα βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα. Τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα είναι πάντοτε φθοροποιά. Διότι η προσβολή τού μεταφυσικού (τού πνευματικού) κόσμου δεν αφήνει αλώβητο και τον φυσικό κόσμο. Αφού ο κόσμος του ανθρώπου είναι πάντοτε πνευματικός, έστω και αρνητικά, έστω και εκπεσμένος. Ο άνθρωπος είναι εκ κατασκευής πνευματικός, γι’ αυτό και λογίζεται φονιάς.

Αυτή είναι η ριζική θέση έναντι τού φόνου, που έλαβε το δυτικό πνεύμα στις κορυφώσεις του. Και είναι ανυποχώρητη, παρά την πείσμονα εμμονή της ιστορικής πρακτικής. Καθώς είμαστε βουτηγμένοι στο θολό μίσος δεν μπορούμε να αντιληφθούμε, βεβαίως, πως είναι δυνατό να μην σκοτώσεις τον εχθρό σου, που έρχεται να σε σκοτώσει. Και ο φόνος πληθαίνει. Και πληθαίνει ο σκοτισμός των συνειδήσεων μέσα στη παραζάλη του πάθους. Ο σκοτισμός όμως των συνειδήσεων προοιωνίζεται μόνον ιστορικό σκοτάδι.

Η θέση ενός άλλου μεγάλου βιβλίου στο πρόβλημα του φόνου, της Ινδικής «Μπαγκαβάτ Γκιτά», είναι διαφορετική. Αφού – λέγει – η ουσία του ανθρώπου είναι αθάνατη, ο φόνος είναι φαινομενικός. «Ο Κάτοικος του σώματος είναι αιώνιος, άφθαρτος, απεριόριστος. Για τούτο, λοιπόν, πολέμησε, ώ Μπάρατα. Όποιος νομίζει πως αυτός είναι ο φονιάς κι όποιος νομίζει πως αυτός είναι ο σκοτωμένος, και οι δυο τους τίποτε δεν ξέρουν. Αυτός ούτε σκοτώνει, ούτε σκοτώνεται … Αυτός ο Κάτοικος του σώματος, που σ’ όλα τα σώματα κατοικεί, είναι παντοτινά άτρωτος. Για τούτο, δεν πρέπει να θρηνείς για κανένα πλάσμα …».

Η διαφορά στις δύο απόψεις ξεκινάει από την αντίληψη που έχουν για την σημαντικότητα τού «προσώπου». Στη δυτική αντίληψη το πρόσωπο είναι στοιχείο έσχατης αποκαλύψεως˙ στην ινδουϊστική αντίληψη το πρόσωπο είναι φαινομενικό, είναι μια από τις πλανευτικές όψεις της Μάγια. Γι’ αυτό και ο αφανισμός  τού προσώπου είναι χωρίς οντολογική σημαντικότητα, αφού στο τέλος διαχέεται μέσα στο απρόσωπο Βράχμα. Ο αφανισμός  τού προσώπου όμως στη δυτική αντίληψη (που οριοθετείται από την Περσία και εντεύθεν) έχει οντολογική σημασία, διότι πρόκειται για τον αφανισμό αποκαλυμμένης εικόνας της αιωνιότητας˙ πρόκειται για απομείωση της αγιότητας στον κόσμο. Γι’ αυτό κάθε φόνος είναι ενάμαρτος.

Κι ωστόσο, ο φόνος συνεχίζεται σε Ανατολή και Δύση. Όταν η υψηλότερη ευαγγελία στον κόσμο, όταν η πνευματικότερη εξαγγελία στην οικουμένη, ο Χριστιανισμός, που εσφυροκόπησε τις συνειδήσεις επί δύο χιλιετίες, δεν μπόρεσε να αναχαιτίσει τον φόνο μεταξύ των παραδοσιακών Χριστιανικών εθνών, τότε καμιά άλλη δύναμη δεν μπορεί να τον συγκρατήσει. Ωστόσο το κριτήριο παραμένει αταλάντευτο: κάθε φόνος είναι πράξη εκπτώσεως από τη θειότητα. «Και είπε Κύριος˙ τι πεποίηκας; Φωνή αίματος τού αδελφού σου βοά προς με εκ της γης. Και νυν επικατάρατος συ από της γης …».

ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΜΑΛΕΒΙΤΣΗ «Ο ΕΓΚΟΠΟΣ ΛΟΓΟΣ», ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ, ΑΘΗΝΑ 1979

ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΑΛΕΒΙΤΣΗΣ

Ο φιλόσοφος Χρήστος Μαλεβίτσης γεννήθηκε στην Καλοσκοπή Παρνασσίδος (1927). Σπούδασε οικονομία, κοινωνιολογία και φιλοσοφία στην Αθήνα, στη Χάγη και στη Γενεύη. Εργάστηκε στην οικονομική επιτροπή του ΟΗΕ, σε οικονομικά υπουργεία και στην Εθνική Στατιστική Υπηρεσία. Μέλος του Δ.Σ. της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας, του Εθνικού Θεάτρου, της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, τακτικός συνεργάτης των περιοδικών "Ευθύνη", "Νέα Εστία", "Νέα Σύνορα", "Λωτός", κ.α.
Πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα το 1964, με συνεργασία του στο περιοδικό "Εποχές". Επηρεασμένος από τον υπαρξισμό, ασχολήθηκε κυρίως με το φιλοσοφικό δοκίμιο, ενώ συγχρόνως μετέφρασε ορισμένα απ' τα σημαντικότερα φιλοσοφικά βιβλία του 20ου αιώνα: Berdiaeff, Heidegger, Jaspers, Tillich, Bochenski, Wahl, κ.α. Πέθανε στην Αθήνα το 1997.
Το έργο του έχει κυκλοφορήσει και σε ψηφιακή μορφή από τον Σύνδεσμο Φίλων Χρήστου Μαλεβίτση και τον Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας.