Το παρεκκλήσι του Αϊ Γιώργη στον Σλα Μαχαλά Λαμίας

Του Ταξιάρχη (Μάκη) Δημητρίου

Το παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου της ενορίας των Αγίων Θεοδώρων Λαμίας –  ο Αϊ Γιώργης όπως τον λένε οι κάτοικοι του Σλα Μαχαλά – κτισμένος από τα χέρια και την αγάπη των κατοίκων της περιοχής  αποτελεί ακόμα και σήμερα το επίκεντρο της γειτονιάς μας.

Από τεχνοδομική άποψη θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για ένα μικρό θαύμα αφού  παρά την απουσία αρχιτεκτονικής, μηχανικής και στατικής μελέτης  και κτισμένος με πλίθες άντεξε στο πέρασμα του χρόνου.

Στον Αϊ Γιώργη είναι αφιερωμένο το σημερινό άρθρο, στο οποίο θα ασχοληθούμε με  το χρόνο και το τρόπο ανέγερσης, τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν, τις διάφορες φάσεις επισκευών και ανακατασκευών την αρχική και τη σημερινή του μορφή...

Η κτιτορική – αναφερόμενη στο κτίσιμο του ναού – εντοιχισμένη μαρμάρινη χαραγμένη πλάκα φέρει την ημερομηνία 1821. Πρώτη γραπτή αναφορά για τον Άγιο Γεώργιο έχουμε από τον Ζωσιμά Εσφιγμενίτη λόγιο μοναχό από την περιοχή του Πηλίου με πλούσιο ερευνητικό έργο ο οποίος περιόδευσε όλη τη Θεσσαλία όπου τότε ανήκε και η περιοχή της Λαμίας, το 1894  και γράφει μεταξύ άλλων: «Πέριξ του φρουρίου υπάρχουσι πολλά παρεκκλήσια, εξ ών επισημότερα εισί το του Αγίου Γεωργίου και το της Παναγιάς της Αρχοντικής».

Σε φωτογραφίες της περιοχής από τις αρχές του 20^ου αιώνα έως και το 1958,  σε φωτογραφία από το προσωπικό μου αρχείο, φαίνεται ότι επρόκειτο μάλλον για μονόκλιτο σταυρεπίστεγο ναό κατηγορίας Α1. Σταυρεπίστεγος είναι  αρχιτεκτονικός τύπος ναών που εμφανίζεται από το δεύτερο μισό του 13ου αιώνα στην κυρίως Ελλάδα. Πρόκειται – συνήθως – για μικρής κλίμακας θολοσκεπείς ναούς, μονόκλιτους ή – πιο σπάνια – τρίκλιτους, των οποίων η κατά μήκος καμάρα διακόπτεται από μία δεύτερη εγκάρσια και ψηλά τοποθετημένη καμάρα, έτσι ώστε στη στέγη σχηματίζεται με σαφήνεια το σχήμα του σταυρού, στο οποίο άλλωστε οφείλει ο τύπος το όνομά του. Είναι ιδιαίτερα σπάνιος και απαντά με διάφορες παραλλαγές. Παλαιότερο παράδειγμα του είδους αποτελεί ο ναός της Αγίας Τριάδος στο Κρανίδι Αργολίδος (1245) και ένα νεότερο ο Άγιος Ανδριανός στο Ναύπλιο. [1]

Αρχιτεκτονικά ο Άγιος Γεώργιος ήταν ορθογώνιο παραλληλόγραμμο κτίσμα με μήκος 13,00 μ. στο οποίο προστίθεντο τα 1,70 μ. της κόγχης, πλάτος 6,60 μ. και ύψος γύρω στα 5,30 μ. από τη νότια πλευρά, ενώ μόλις 4,50 από τη βόρεια πλευρά λόγω της εδαφικής υψομετρικής διαφοράς. Η εγκάρσια κατασκευή –άνω καμάρα – με αναγωγή από τις φωτογραφίες και με μικρή απόκλιση είχε  ύψος επίσης 4,50 μ., δηλαδή το συνολικό ύψος της τοιχοποιίας ήταν 9,80 μ. και μαζί με τη  δίρριχτη κεραμοσκεπή της εγκάρσιας κατασκευής ξεπερνούσε τα 11,50 μ.

Τα υλικά δόμησης του ισογείου κτίσματος ήταν οι πλίθες και τα ξύλινα οριζόντια υποστηλώματα  – σενάζια – ενώ η εγκάρσια κατασκευή κατά πάσα πιθανότητα και σύμφωνα με τη συνήθη αρχιτεκτονική της περιοχής για το δεύτερο πάτωμα πάνω από λιθοδομές μάλλον ήταν από ξυλόπηκτη τοιχοποιία με πέτρες και λάσπη (τσατμάς).

Παρά τις κατά καιρούς εργασίες συντήρησης και την εκτεταμένη  επισκευή του 1957, το εγκάρσιο τμήμα του ναού προφανώς είχε αποσαρθρωθεί και προς στιγμή κρίθηκε σκόπιμο να κατεδαφιστεί όλο το κτίσμα και να αναγερθεί νέο.

Ωστόσο τελικά προτιμήθηκε η λύση μιας μεγάλης ανακαίνισης η οποία άρχισε το 1961. Το εγκάρσιο τμήμα κατεδαφίζεται και ο ναός αποκτά νέα στέγη από δίρριχτη – αμφίκλινη – ξύλινη κεραμοσκεπή. Με τη αλλαγή αυτή ο αρχιτεκτονικός ρυθμός του ναού μετατράπηκε σε μονόκλιτη βασιλική με αψίδα (κόγχη ιερού).

Το κόστος καλύφθηκε από την πώληση οικοπέδων που ανήκαν στο παρεκκλήσιο από παλιές δωρεές αξίας 46.833 δρχ. [2] και από νέες χρηματικές δωρεές ύψους 12.000 δρχ.

Το 1964 ο ναός προεκτάθηκε στη δυτική του πλευρά με κατασκευή εσωνάρθηκα μήκους περίπου 5,00 μ. Κατά τις εργασίες αυτές αφαιρέθηκε όλος  ο εξωτερικός δυτικός τοίχος και στη θέση του χτίστηκε μια μεγάλη καμάρα που χωρίζει νοητά το νάρθηκα από το κλίτος. Η κτιτορική πλάκα εντοιχίστηκε στο άνω δεξιό μέρος της καμάρας.

Η προσθήκη αυτή έγινε πλέον από μπετόν. Στην απόληξη της και πάνω από την είσοδο  κατασκευάστηκε νέο κωδωνοστάσιο που όμως  χρησιμοποιήθηκε για πολύ μικρό διάστημα και κατά μαρτυρίες κατοίκων με μια μικρή καμπάνα γιατί θεωρήθηκε ότι δεν θα άντεχε τους κραδασμούς από το χτύπημα της κανονικής.  Μετά την τελική αυτή προσθήκη ο ναός έχει μήκος 19,70 μ. συνυπολογιζόμενης της κόγχης, πλάτος 6,60 μ., ύψος τοιχοποιίας 5,30 μ. από τη νότια πλευρά και συνολικό ύψος συμπεριλαμβανομένης της κεραμοσκεπής περίπου 6,50 μ.

Ακολουθεί η περίφραξη του οικοπέδου το 1969 με  κάγκελα στα ήδη υπάρχοντα χαμηλά πεζούλια και πόρτες, ενώ το 1971 κτίζονται βοηθητικοί χώροι (υγιεινής και αποθηκευτικοί). Πιθανώς τότε χτίστηκε και το ανεξάρτητο κωδωνοστάσιο στην νοτιοδυτική γωνία του  προαύλιου χώρου.

Το εσωτερικό του ναού:

Το ιερό βήμα χωρίζεται από τον κυρίως ναό με τέμπλο. Το άγιο βήμα είναι υπερυψωμένο και καταλήγει σε ημικύκλιο σολέα μπροστά από την ωραία πύλη.

Στην εσωτερική του πλευρά  υπάρχουν αριστερά και δεξιά της κόγχης όπου απεικονίζεται η Παναγία, η Πλατυτέρα των Ουρανών, δύο  μικρές εσωτερικές κοιλότητες, οι κόγχες της πρόθεσης και του διακονικού αντίστοιχα.

Στο μέσον του ιερού Βήματος βρίσκεται η Αγία Τράπεζα που ονομάζεται και ιερό Θυσιαστήριο, διότι πάνω σε αυτή τελείται η αναίμακτη Θυσία του Χριστού. Αποτελείται από ένα κάθετο ογκόλιθο τον «στύλο», από έναν οριζόντιο και από επάνω υπάρχει τοποθετημένη πλάκα μαρμάρου. [3]

Μεταξύ του τέμπλου και των καθισμάτων για τους πιστούς υπάρχει στα δεξιά το αναλόγιο με τρεις θέσεις για τους ιεροψάλτες και το δεσποτικό, δηλαδή το θρόνο του επισκόπου. Στους πρώτους ναούς ο θρόνος αυτός βρισκόταν μέσα στο Ιερό και ήταν το κάθισμα του αυτοκράτορα ή του τοπικού άρχοντα, που έφερε τον τίτλο «δεσπότης» από το ρήμα δεσπόζω.

Περιμετρικά υπάρχουν στασίδια, για να κάθονται οι πιστοί σε κάποια χρονικά σημεία των ιερών ακολουθιών.

Η αγιογράφηση του ναού  κυρίως με τοιχογραφίες είναι πλούσια και έχει πραγματοποιηθεί σε τρεις φάσεις ενώ καλύπτει και τους τρείς εικονογραφικούς κύκλους: δογματικό, λειτουργικό και ιστορικό. [4]

Η πρώτη φάση πραγματοποιήθηκε μετά την ανακατασκευή του ναού του 1961 και  αφορά το νέο κτιστό τέμπλο – που αντικατέστησε το παλιό ξύλινο – το οποίο έφερε μόνο το αριστερό παραπόρτι  μάλλον λόγω έλλειψης χώρου όπου αγιογραφήθηκε η εικόνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ από το Ν. Ζάχου το 1962 . Αριστερά της ωραίας πύλης υπάρχουν οι εικόνες της Παναγίας με το Βρέφος και ο Άγιος Γεώργιος έργα του Τζοβανάκη το 1962, ενώ δεξιά αυτής οι εικόνες του Ιησού, του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου επίσης έργα του Τζοβανάκη το 1962 και ο Άγιος Αθανάσιος έργο αγνώστου καλλιτέχνη. Στην καμάρα της οροφής, που είναι βαμμένη στο χρώμα του ουρανού  με λευκά αστέρια, αγιογραφήθηκε  η στρογγυλή εικόνα του Παντοκράτορα από το Ν. Ζάχο επίσης το 1962.

Η δεύτερη φάση έγινε το 1992 από τον Δ. Νικόπουλο και περιλαμβάνει την αγιογράφηση του ιερού και όλων των εσωτερικών τοίχων. Ο αγιογράφος  σημειώνει «ο Πάνσεπτος Ναός ούτος του Αγίου Γεωργίου ιστορήθη υπό του αγιογράφου Δ. Νικοπούλου συνδρομή των ευσεβών Χριστιανών και του Πανσ. Αρχιμ. Ιγνατίου Πρωτοσυγγέλου Φθιώτιδος». 

Στο εσωτερικό της κόγχης υπάρχει κατά το δογματικό, η εικόνα της Παναγίας «Πλατυτέρας των ουρανών» – ως δέηση απάντων  πιστών ενοριτών Αγίου Γεωργίου – στην αριστερή μικρή κόγχη της πρόθεσης «η Άκρα Ταπείνωσις» και στη δεξιά μικρή κόγχη του διακονικού «ο δίκαιος Μελχισεδέκ».

Κάτω από την Πλατυτέρα αγιογραφήθηκαν οι μορφές των Μεγάλων Ιεραρχών,  οι Βασίλειος, Γρηγόριος και Ιωάννης Χρυσόστομος, καθώς και οι Άγιοι Αθανάσιος, Νεκτάριος, Ιωάννης της Κλίμακος, Νικόλαος, και Σπυρίδων.

Πάνω από την κόγχη του ιερού δεσπόζει «ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου» και στον δεξιό τοίχο του ο «Προφήτης Ηλίας».

Στον κυρίως ναό η αγιογράφηση με τοιχογραφίες   καλύπτει όλο το εσωτερικό του με πιο ξεχωριστές εικόνες αυτές του «Αγίου Γεωργίου» στην βόρεια πλευρά και της «Κοίμησης της Θεοτόκου» πάνω από την είσοδο στην δυτική πλευρά. 

Η Τρίτη φάση συμπίπτει με τη επικάλυψη της τοιχοποιίας του τέμπλου  με γύψινη διακόσμηση  το 2001 μετά από  δωρεά της οικογένειας Γ. Σαλικόπουλου γνωστού ως Χατζάρα. Στο δεξί άκρο έμεινε μικρό κενό αντί για δεξί παραπόρτι όπου υπάρχει η εικόνα του Αρχαγγέλου Γαβριήλ έργο του Δ. Νικόπουλου του 2003. Πάνω από την ωραία πύλη υπάρχουν ο Μυστικός Δείπνος και η φιλοξενία του Αβραάμ έργα του Κ. Κουτρή του 2001.

Φορητές εικόνες δεν υπάρχουν πολλές. Ξεχωρίζουν η Κοίμηση της Θεοτόκου, στο εικονοστάσι δίπλα από την είσοδο  αφιέρωμα του σωματείου φορτοεκφορτωτών και σκαφέων του 1935 και στο εικονοστάσι που βρίσκεται στην αριστερή πλευρά της καμάρας μια συμπερίληψη παραστάσεων του Χριστού, της Παναγίας, του Ιωάννου του Προδρόμου και άλλων Αγίων, αγνώστου καλλιτέχνη του 1903 .

Στο εικονοστάσι που βρίσκεται στη δεξιά πλευρά της καμάρας υπάρχει η εικόνα του Αγίου Γεωργίου. Δυστυχώς δεν σημειώνεται ούτε το πότε αγιογραφήθηκε ούτε ο καλλιτέχνης.

Στα δύο ξύλινα προσκυνητάρια υπάρχουν οι εικόνες της Παναγίας με το Βρέφος και του Αγίου Γεωργίου αριστερά και δεξιά αντίστοιχα.

Η φορητή εικόνα του Αγίου Γεωργίου αγιογραφημένη το 1868 από τον Ιωάννη Δ. Ζωγράφο εκ Γρεβενών αφιέρωμα της Συντεχνίας Αγωγιατών Λαμίας εκτίθεται σε γυάλινη προθήκη στον Ιερό Ναό των Αγίων Θεοδώρων.

Το πάτωμα του ναού είναι ντυμένο με πλακάκια ανοικτού χρώματος στις πλαϊνές πλευρές και σκούρου στη μέση  οριοθετώντας ένα διάδρομο που καταλήγει στο σολέα.

Το εξωτερικό του ναού:

Εξωτερικά ο ναός είναι απλοϊκός με πάντα καθαρούς ασβεστωμένους  τοίχους. Έχει τρία παράθυρα στην  βόρεια πλευρά τρία στη νότια και δύο στη δυτική, εκατέρωθεν της κεντρικής εισόδου. Ακόμα υπάρχουν δύο βοηθητικές είσοδοι στη νότια πλευρά μία στο τέλος του νάρθηκα και μία στο ιερό. Όλα είναι αψιδωτά με λιτές γύψινες κορνίζες και μεταλλικά κουφώματα.

Η πρόσβαση στο ναό:

Οδικώς από την οδό Μπιζανίου με κατεύθυνση προς το Κάστρο στο ύψος της βρύσης του Σλα υπάρχει μικρό κατηφορικό στενό που οδηγεί στην είσοδο του ναού. Από την 1^η πάροδο της οδού Ηφαίστου – σκαλιά – που οδηγούν στην ανατολική είσοδο του προαυλίου ή από την 1^η πάροδο της οδού Μεσολογγίου – επίσης σκαλιά – που οδηγούν στην δυτική είσοδο του προαυλίου του ναού.

Το Παρεκκλήσιο λειτουργεί κάθε Κυριακή, τις μεγάλες γιορτές, στην εορτή του Αγίου Γεωργίου και για τέλεση μυστηρίων.

Το σημερινό άρθρο ήταν κάτι που πραγματικά ήθελα να γράψω εδώ και πολλά χρόνια (ένα τάμα θα μπορούσαμε να πούμε).

Ελπίζω να σας άρεσε αυτή η ξενάγηση.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Για το χρονικό των επισκευών και τα οικονομικά στοιχεία, αντλήσαμε πληροφορίες από το βιβλίο «ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟΔΩΡΩΝ ΛΑΜΙΑΣ» του κ. Χρήστου Γ. Παλάντζα.

1. Ο Αναστάσιος Ορλάνδος στη μελέτη του «Οι σταυρεπίστεγοι ναοί της Ελλάδας» (1935)  διατύπωσε την άποψη ότι πρόκειται για μια αυτόχθονη δημιουργία της Βυζαντινής ναοδομίας. Παράλληλα έθεσε τις βάσεις μιας τυπολογικής ταξινόμησης των παραλλαγών αυτού του τύπου ναού κατατάσσοντας τους σε τρεις κύριες κατηγορίες. Η κατηγοριοποίηση έγινε βάσει της αρχιτεκτονικής από Α για τους πιο απλούς έως Γ για τους σύνθετους με υποκατηγορίες.

2. Αν και τα οικόπεδα ήταν δωρεές προς  τον Άγιο Γεώργιο τη διαχείρισή τους  είχε ο ενοριακός ναός των Αγίων Θεοδώρων σύμφωνα με τα συμβόλαια κατοίκων της περιοχής.

3. Στην ορολογία της Λειτουργικής της Ορθόδοξης Εκκλησίας,  Αγία Τράπεζα ονομάζεται τετράγωνο οικοδομημένο τραπέζι ("εκ πάσης ύλης στερεάς, οίον χρυσού, αργύρου και μαρμάρου"). Πάνω της βρίσκονται πάντοτε το Ιερό Αντιμήνσιο (ιερό κάλυμμα), ο Σταυρός ευλογίας, το Ιερό Ευαγγέλιο, το Ιερό Αρτοφόριο (ακίνητο) και το Αρτοφόριο των ασθενών (κινητό). Η αγία Τράπεζα στηρίζεται συνήθως σε έναν στύλο, ο οποίος συμβολίζει τον ασάλευτο στύλο της Εκκλησίας, το Χριστό, ή σε τέσσερις στύλους που συμβολίζουν τους τέσσερις Ευαγγελιστές.

4. Ο Δογματικός κύκλος: περιλαμβάνει τις παραστάσεις: του Ιησού ως διδασκάλου στην κεντρική είσοδο του κυρίως ναού, του Παντοκράτορα του τρούλου  , των προφητών ανάμεσα στα παράθυρα του τυμπάνου του τρούλου,    των τεσσάρων Ευαγγελιστών στα σφαιρικά τρίγωνα του τρούλου, οι οποίοι διέδωσαν το λόγο του Χριστού,  της Πλατυτέρας στην κόγχη του ιερού  , τη φιλοξενία του Αβραάμ, πάνω στο ημικύκλιο του ιερού και την Ετοιμασία του Θρόνου .

Ο Λειτουργικός κύκλος: Στο χώρο του ιερού βήματος εικονίζονται:  η Θεία Λειτουργία, την οποία τελούν άγγελοι στον ουρανό, η Μετάληψη των Αποστόλων από το Χριστό και οι μορφές των Μεγάλων Ιεραρχών, κάτω από την Πλατυτέρα στη κόγχη  

Ο  Ιστορικός κύκλος: Στις καμάρες και στους τοίχους του κυρίως ναού ζωγραφίζονται παραστάσεις από την ιστορία της Εκκλησίας όπως σκηνές από τη ζωή του Χριστού της Θεοτόκου και των Αγίων , προσωπογραφίες Αγίων ανδρών (νότιος τοίχος) και γυναικών (βόρειος τοίχος). Επίσης  σε αυτόν τον εικονογραφικό κύκλο ανήκουν και οι εικόνες του τέμπλου. 

ΈΡΕΥΝΑ – ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ