Σλα Μαχαλάς: Αφανός και Κάγκαρος

Του Ταξιάρχη (Μάκη) Δημητρίου

Η συνοικία Γύφτικα Λαμίας αποτελείται από τρεις γειτονιές. Το Σλα Μαχαλά, τον Αφανό και τα Νταμάρια.

Σήμερα αποφάσισα να ασχοληθώ με την περιοχή του Αφανού.

Ο λόφος του Αφανού είναι μια φυσική συνέχεια του λόφου του Κάστρου που εκτείνεται στην βορειοανατολική πλευρά της Λαμίας. Στην ανατολική του πλευρά βρίσκεται το ομώνυμο σπήλαιο Αφανού γνωστού και με το όνομα Κάγκαρος ή Γκάγκαρος.

Σύμφωνα με μαρτυρίες υπερηλίκων κατοίκων το μικροτοπωνύμιο Γκάγκαρος προϋπήρχε  της αποκάλυψης του σπηλαίου που έγινε κατά τον εκβραχισμό γειτονικών λατομείων και από ότι λέγεται στάθηκε αφορμή για τη διακοπή των εργασιών τους...

Η ασάφεια γύρω από την ημερομηνία αποκάλυψης του σπηλαίου ήταν ο πρώτος λόγος που με έκανε να ασχοληθώ με το θέμα αυτό.

Μετά από επικοινωνία  με την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία (ΕΣΕ), που είχε εξερευνήσει και αξιολογήσει το σπήλαιο το 1969 – το σχετικό δελτίο υπάρχει στο διαδίκτυο και σας παραπέμπω στο σχετικό link [1] –   μου εστάλη  μέρος της αλληλογραφίας της με το Δήμο Λαμιέων, όπου καθίσταται σαφές ότι το σπήλαιο έγινε γνωστό  το 1958  όταν έγινε και το αρχικό αίτημα για εξερεύνησή του.

Παραθέτω την επανάληψη του αιτήματος του Δήμου, όπου γίνεται  αναφορά στο αρχικό και την σχετική απάντηση της ΕΣΕ.

Ο δεύτερος λόγος για το σημερινό άρθρο είναι για να προσπαθήσω να ετυμολογήσω και να ερμηνεύσω τα μικροτοπωνύμια Αφανός και Κάγκαρος ή Γκάγκαρος.

Ας αρχίσω με τον Αφανό, για τον οποίο επικρατεί η αντίληψη ότι σημαίνει πως δεν φαίνεται  από το κέντρο της πόλης (από το α – στερητικό + φαίνω).

Βέβαια δεν κατανοώ πως μπορεί να χαρακτηριστεί ως αφανής ένας λόφος που δεσπόζει στην περιοχή. Επιπλέον στην Ελληνική γλωσσική πρακτική το αφανής όταν ερμηνεύεται ως άφαντος σημαίνει στη συντριπτική πλειοψηφία των περισσοτέρων περιπτώσεων τον σκόπιμα κρυμμένο ή εξαφανισμένο π.χ. “Άφαντοι παραμένουν οι δράστες” κ.λ.π. Μπήκα στον πειρασμό να δεχθώ την παραπάνω ετυμολογία αλλά με την ερμηνεία αφανής ως άσημος σε αντιδιαστολή με τον επιφανή και πολύ γνωστό λόφο του Κάστρου  (π.χ. ο αφανής ήρωας), αλλά δεν πιστεύω ότι η γλωσσική κουλτούρα της περιοχής και της εποχής θα υποστήριζε αυτή τη συλλογιστική.

Στην προσπάθειά μου να αποδώσω την ερμηνεία του τοπωνυμίου Αφανός ανέτρεξα στη χρήση του γράμματος α – ως αχώριστο πρόθεμα στα σύνθετα, την οποία και παραθέτω.

1. Το α – ως στερητικό: εκφράζει έλλειψη ή απουσία (κακός, ά– κακος).   Πριν από φωνήεν περισσότερο συνηθισμένο είναι το αν – (αν – αίτιος, αν – ώδυνος) χάριν ευφωνίας. 

2. Το α – ως αθροιστικό· εκφράζει ένωση, ομοιότητα. Απαντάται στα πολυτονικά κείμενα κυρίως με δασεία ( α – θρόος, ά – πας).

3. Το α – ως επιτατικό (αχανής = τεράστιος) δηλώνει επίταση – αύξηση έντασης – της κυρίας έννοιας.

Και τέλος

4. Το α – ως ευφωνικό, κάνει εύηχη τη λέξη χωρίς να επηρεάζει τη σημασία της.

Αν δεχθώ την ετυμολογία α + φαίνω, υπό τη θεώρηση του α – όχι ως στερητικού αλλά ως επιτακτικού τότε Αφανός σημαίνει ο πολύ φανερός – εμφανής, ερμηνεία που αποδίδει και την πραγματικότητα.

Μια άλλη πιθανότητα είναι η λέξη να προέρχεται από το αεί (πάντα) + φαίνω δηλαδή αειφανής που σημαίνει επίσης, αυτός που πάντα φαίνεται.

Παρατηρώντας βέβαια την περιοχή, που είναι το σημαντικότερο βήμα στη προσπάθεια απόδοσης των τοπωνυμίων, διαπίστωσα ότι ακόμα και σήμερα και παρά την οικιστική ανάπτυξη και τη διάνοιξη δρόμων, ο λόφος είναι κατάφυτος από αφάνες.

Η αφάνα είναι άγριος ακανθώδης θάμνος που για τον σύγχρονο άνθρωπο δεν έχει ιδιαίτερη σημασία η ύπαρξή του. Όμως μέχρι και πριν λίγες δεκαετίες ήταν ιδιαίτερα σημαντικός αφού χρησίμευε σαν προσάναμμα για το τζάκι, το φούρνο και κάθε είδους φωτιά, ενώ ήταν η πρώτη ύλη για την κατασκευή σκούπας της παραδοσιακής λαγανιάς [2]. Στην Κρήτη μάλιστα πριν λίγα μόλις χρόνια καλλιεργούσαν σκόπιμα ποικιλία αφάνας για αυτό το σκοπό.

Σκεφτόμενος απλοϊκά και λαμβάνοντας υπόψη τα γλωσσικά δεδομένα των περασμένων χρόνων, που οι άνθρωποι περισσότερο κυριολεκτούσαν και λιγότερο φιλοσοφούσαν, πιστεύω ότι ο Αφανός  πήρε το όνομά του από τις αφάνες χαρακτηριζόμενος έτσι, ως σημαντική αφανο – παραγωγός (συγνώμη για το νεολογισμό) περιοχή.

Όσον δε αφορά το μικροτοπωνύμιο  Κάγκαρος ή κατά τους κατοίκους της περιοχής Γκάγκαρος :

Όπως είναι ήδη γνωστό  οι τσιγγάνοι που ανήκαν  στη φυλή Ντομπά των Ινδιών και είχαν μετοικήσει στην Αίγυπτο, Χριστιανοί Κόπτες στο θρήσκευμα και αποκαλούμενοι από τους Αιγυπτίους Γκάγκαροι [3]  βρέθηκαν στην περιοχή της Λαμίας στα μέσα του 9^ου αιώνα και εγκαταστάθηκαν στην ανατολική πλευρά του Κάστρου, γνωστή ως  Γύφτικα, η οποία εμπεριέχει την περιοχή Κάγκαρος ή Γκάγκαρος. Είναι λογικό να δήλωναν την ονομασία που είχαν στον τόπο από τον οποίο προήρχοντο και ως εκ τούτου αυτή να χρησιμοποιήθηκε από τους Λαμιείς για να χαρακτηρίσει την περιοχή. Γκάγκαρος = εκεί που μένουν οι Γκάγκαροι Αιγύπτιοι (γύφτοι).

Μια δεύτερη  εκδοχή είναι η ονοματοδοσία της περιοχής να έγινε από τους ίδιους τους τσιγγάνους. Ήδη από τον 18ο αιώνα, ερευνητές όπως ο Άγγλος William Marsden, βρήκαν τη συγγένεια που υπάρχει ανάμεσα στη τσιγγάνικη γλώσσα αυτή και ινδικές διαλέκτους, όπως οι γλωσσικές μορφές Χίντι και Παντζαμπί.

Στη διάλεκτο Χίντι η λέξη kagaar [4] σημαίνει το χείλος (του γκρεμού) και ή λέξη kangar [5] σημαίνει καταρράκτης. Αν κάνετε μια βόλτα μέχρι το σπήλαιο και κοιτάξετε προς την παιδική χαρά που βρίσκεται ακριβώς από κάτω όντως θα βρεθείτε στο χείλος του γκρεμού ενώ αν κοιτάξετε από την παιδική χαρά προς τα επάνω  θα δείτε την κάθετη απόληξη του σπηλαίου με εξωτερικούς κουρτινοειδείς σχηματισμούς που παραπέμπουν περισσότερο σε φαράγγι ενώ λόγω της κατωφέρειας του εδάφους σίγουρα κατά τις έντονες βροχοπτώσεις θα έπεφτε από εκεί αρκετό νερό σαν καταρράκτης.

Η τρίτη εκδοχή  είναι  ότι πρόκειται για «δάνειο» της λέξης Γκάγκαρος που αρχικά χαρακτήριζε τους ντόπιους – παλαιούς κατοίκους των Αθηνών και με το πέρασμα των χρόνων σημαίνει τον ντόπιο κάτοικο μιας περιοχής . 

Επειδή βεβαίως η έρευνα δεν τελειώνει ποτέ σίγουρα θα επανέλθω στο θέμα, ενώ περιμένω και τις δικές σας γνώμες και σχόλια.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Κατά τη διάρκεια αυτής της έρευνας απευθυνθήκαμε στο συγγραφέα του βιβλίου ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ  κ. Στάθη Ασημάκη ο οποίος εκτός των πολύτιμων συμβουλών του μας έστειλε ηλεκτρονικά και την τελευταία έκδοση του βιβλίου του.  Με την άδεια του το επισυνάπτουμε για όποιον ενδιαφέρεται  και τον ευχαριστούμε δημόσια για τη βοήθειά του. Μπορείτε να διαβάσετε το βιβλίο στον παρακάτω σύνδεσμο: http://www.kozlib.gr/kozlib_new/wp-content/uploads/2014/08/asimakis-toponimia.pdf

1. http://antigrafeus.blogspot.gr/2013/02/blog-post_1626.html

2. Τοποθετούσαν τις φρεσκοκομμένες αφάνες ανάμεσα σε επίπεδες πέτρες και αφού ξεραίνονταν αποτελούσαν τη σκούπα της εποχής και μάλιστα με άριστα αποτελέσματα, ειδικά σε πέτρινα ή χωμάτινα δάπεδα.

3.  Τάσου Καφαντάρη: Η ιστορία των παντρεμένων (Ρομά)

ΈΡΕΥΝΑ – ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ