Η ΛΑΪΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ

Στην περίοδο της Δημοκρατίας η διονυσιακή θρησκεία, καθιερωμένη σαν επίσημη θρησκεία, απλωμένη σ’ ολόκληρο τον Ελληνικό Κόσμο, αρμοσμένη στην ευκοσμία της αρχαίας πόλης και συμβιβασμένη με τον ελληνικό ορθολογισμό, ξεντύνεται την παλιά της φρενίτιδα κι αγριότητα και διοχετεύει μέσα από πνευματικά και καλλιτεχνικά ρεύματα τους θησαυρούς του αρχαίου ενθουσιασμού της. Ύστερα από το λαμπρό αυτό μεσουράνημα, η διονυσιακή θρησκεία βγαίνει από την αρχαία δημοκρατική πόλη και μπαίνει με κολοσσική επιβολή στις ελληνιστικές ηγεμονίες...

Θεός του αγροτικού, παλαιά, πληθυσμού, του εμποροναυτικού ύστερα, και της Δημοκρατίας αργότερα ο Διόνυσος είναι ο λαϊκότερος θεός της Ελλάδας. Δεν παραδίνεται από λατρείες γενών για να συνδέεται μ’ ορισμένο πολιτειακό κέντρο, είναι ο άπολις θεός, κ’ έτσι περιφανής από τη μια λαϊκός θεός και πανελλήνιος από την άλλη. Οι παραδομένοι αυτοί χαρακτήρες του συντηρούνται και τονώνονται από την ιδιότητα του σα θεού του Κρασιού, της Μέθης, και της Κωμαστικής Χαράς· από τη λειτουργία του σα «Σωτήρα» θεού· κι από την τεράστια επιρροή των θεατρικών, μουσικών και χορευτικών επιδείξεων που μένουν σταθερά λαϊκές και βρίσκουνται κάτου από τη δική του προστασία.

Λαϊκός και Πανελλήνιος θεός ο Διόνυσος μπαίνει στις ελληνιστικές επικράτειες φορέας και των δύο ιδανικών, όπου πολώνουνται οι πόθοι των πληθών: Του Ηδονισμού από τη μια, σαν λυσιμέριμνος κι απολαυσιακός θεός, και της Σωτηρίας, σαν εγγυητής της ευδαιμονικής αθανασίας. Είναι το ιδανικό του ευ ζην της αρχαίας πόλης και το τάξιμο ενός καλλίτερου κλήρου ζωής (ευδαιμονία) των μυστηριακών λατρειών, παραμορφωμένα και τα δύο από την κοινωνική μεταστοιχείωση που ευνοεί τους λιγοστούς κ’ εξαθλιώνει τους πολλούς, δουλοποιώντας και τους δυό τους.

Τον ηδονισμό που καλλιεργούν οι ευνοημένοι από τη ζωή, τα διψασμένα πλήθη τον μεταθέτουν σε μιαν ευδαιμονική μετά θάνατο ζωή, όραμα που κ’ οι πρώτοι δεν το λοξοβλέπουνε, βρίσκοντας στην ευδαιμονική μετά θάνατο ζωή τη συνέχιση του εγκόσμιου ηδονισμού τους. Στα δυο τούτα ιδανικά ο Διόνυσος ανταποκρίνεται με τις δυο πλευρές της λατρείας του, τη δημόσια από τη μια και τη θιασική από την άλλη.

Οι δυο τούτες πλευρές σπάζουνε φαινομενικά – για δεύτερη τώρα φορά – την ταξική ανισότητα, δημιουργώντας μια πλασματικήν ισότητα που πολεμά ν’ αναπληρώσει την αρχαία δημοκρατική ισότητα, τη χαμένη. Οι ίδιοι, και μια σειρά ειδικότεροι, λόγοι σιγουρεύουν για την Διονυσιακή Θρησκεία την εύνοια των ελληνιστικών ηγεμόνων, όσο και των ρωμαίων ύστερα αυτοκρατόρων. Ύστερα από τη θριαμβική του δημοκρατοποίηση, ο βασιλικός θεός των προϊστορικών λατρειών ξαναβρίσκει, στους τελευταίους αιώνες του κόσμου του, το αξίωμά του των πρώτων αιώνων. Αξιοσημείωτο για τον φιλόσοφο της Ιστορίας είναι πως το πανάρχαιο αξίωμα ξαναπροβαίνει από τα βάθη του καιρού, μαζί με την ιδέα της θεϊκότητας του βασιλιά, που το ζωοδοτούσε στους αιώνες της προϊστορίας.

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΡΘΡΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΗ ΛΕΚΑΤΣΑ «ΔΙΟΝΥΣΟΣ», ΕΚΔΟΣΗ  ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ, Β΄ ΕΚΔΟΣΗ 1985