Το ψάρι γουλιανός και ο Αριστοτέλης!

Γλάνις – Ο Γουλιανός του Αριστοτέλη ή Γλανίδι – Siluris Aristotelis

Στα ψυχρά ποτάμια και τις λίμνες της Μακεδονίας ζει ένας γουλιανός με τρυφερές συνήθειες:

«Από τα ποταμίσια ψάρια ο αρσενικός γουλιανός φροντίζει πολύ τα μικρά του˙ γιατί, ενώ το θηλυκό απομακρύνεται αφού γεννήσει, το αρσενικό μένει και φυλάει τα αβγά σε όποιο σημείο έχουν μαζευτεί τα περισσότερα˙ και δεν ασχολείται με τίποτε άλλο παρά μόνο παραφυλά και απομακρύνει τα άλλα μικρά ψάρια για να μην αρπάξουν τον γόνο˙ το συνεχίζει για σαράντα ή πενήντα μέρες μέχρις ότου μεγαλώσει ο γόνος τόσο ώστε να μπορεί να ξεφύγει από τα άλλα ψάρια...

Όπου τύχει να φυλάει τα αβγά, οι ψαράδες το εντοπίζουν γιατί για να διώξει τα μικρά ψάρια τους ρίχνεται και βγάζει ήχο και μούγκρισμα. Με τέτοια αφοσίωση παραμένει κοντά στα αβγά ώστε στην περίπτωση που αυτά είναι κολλημένα σε βαθιές ρίζες και οι ψαράδες τις σέρνουν έξω όσο πιο ρηχά μπορούν, το αρσενικό παρ’ όλα αυτά δεν εγκαταλείπει τον γόνο. Κι αν αυτό συμβεί, γρήγορα θα πιαστεί στα αγκίστρια καθώς χυμάει στα μικρά ψάρια που πλησιάζουν. Αν πάντως είναι εξοικειωμένο και συνηθισμένο να πιάνεται στα αγκίστρια, όχι μόνο δεν εγκαταλείπει τον γόνο αλλά δαγκώνοντας τα αγκίστρια με τα σκληρότερα δόντια του τα σπάει και τα καταστρέφει». [ΗΑ 621a20 – b1]

Πρόκειται για μια πανέμορφη εικόνα. Ο αρσενικός γουλιανός, εγκαταλελειμμένος από την ανεύθυνη σύντροφό του, υπερασπίζεται το έδαφός του μουρμουρίζοντας εχθρικά προς τους εισβολείς καθώς τα κακότυχα ψαράκια του στριμώχνονται κάτω από τα πτερύγια του. Θα μπορούσε να είναι η σκηνή ενός μύθου. Κάτι τέτοιο δεν θα ήταν εντελώς μη αριστοτελικό. Ο Αριστοτέλης περιγράφει διάφορα ζώα ως «ήρεμα», «νωθρά», «ευφυή», «δειλά», «δόλια» και σε μια περίπτωση «ευγενή και θαρραλέα και καλής ανατροφής» – το λιοντάρι, φυσικά  –, χαρακτηρισμοί που απηχούν κάτι από τον Αίσωπο.

Το 1839 ο Ζορζ Κιβιέ [Georges Cuvier] και Ακίλ Βαλενσιέν [Achille Valenciennes] αναγνώρισαν τον αριστοτελικό γλάνιν ως τον γουλιανό ή  Silurus glanis. Ενώ υπήρξαν ιδιαίτερα προσεκτικοί ώστε να μην απορρίψουν εντελώς την περιγραφή του Αριστοτέλη για τα πατρικά ένστικτα του ψαριού, ανέφεραν εν τούτοις ότι «σχεδόν προκαλεί κατάπληξη», πράγμα που ισχύει. Το 1856 ο Λουί Αγκασίζ, καθηγητής ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, εξέτασε ξανά τον γλάνιν. Ο Αγκασίζ ήταν πιο πρόθυμος να αποδώσει τα εύσημα στον Αριστοτέλη. Οι πατρικές φροντίδες είχαν προσφάτως καταγραφεί στα ψάρια. Ο ίδιος είχε δει έναν γουλιανό της αμερικανικής ηπείρου να δημιουργεί φωλιές και να φροντίζει τα νεογνά του, συνεπώς γιατί να μην κάνει το ίδιο ένας γουλιανός της Μακεδονίας; Από την άλλη, έχοντας μεγαλώσει στην Ελβετία, ο Αγκασίζ γνώριζε τις συνήθειες του S. glanis προσωπικά και δεν το είχε δει ποτέ να φυλάει τα νεογνά του.

Το πρόβλημα λύθηκε όταν ο Αγκασίζ έλαβε μερικά ψάρια από κάποιον Δρ. Ρόζερ [Dr. Roeser], γιατρό του έλληνα βασιλιά. Σε αυτή τη συλλογή «υπήρχε μισή ντουζίνα από είδη με την ονομασία Glanidia, που είχαν πιαστεί στον Αχελώο, τον μεγαλύτερο ποταμό της Ακαρνανίας, από τον οποίο ο ίδιος ο Αριστοτέλης είχε αντλήσει τις πληροφορίες του σχετικά με τον γλάνιν. Η ταυτότητα του ονόματος και του τόπου δεν αφήνουν αμφιβολία ότι κατέχω τον πραγματικό γλάνιν του έλληνα φιλοσόφου: ότι αυτός ο γλάνις είναι γνήσιο μέλος της οικογένειας των Σιλοριδών, αλλά όχι το Silurus glanis των συστηματικών συγγραφέων». Το 1890, ο βοηθός του, Σάμιουελ Γκάρμαν [Samuel Garman], περιέγραψε τον γουλιανό της Μακεδονίας ως νέο είδος, το Silurus aristotelis, που διαφέρει από το S. glanis κυρίως γιατί έχει τέσσερα μουστάκια στα μάγουλά του αντί για έξι.

Η περιγραφή των αναπαραγωγικών συνηθειών του S. aristotelis από τον Αριστοτέλη είναι ακριβής. Τουλάχιστον είναι στον βαθμό που τις γνωρίζουμε. Σε ένα άλλο απόσπασμα περιγράφει τις ερωτοτροπίες του ψαριού, την εξωτερική γονιμοποίηση, το κέλυφος (θήκη των αβγών) που αναπτύσσεται μετά τη γονιμοποίηση, τα εμβρυικά μάτια που αναπτύσσονται μερικές μέρες αργότερα και την ασυνήθιστα αργή ανάπτυξη των προνυμφών του. Όλα αυτά είναι τόσο λεπτομερή που ο Αριστοτέλης θα μπορούσε κάλλιστα να είχε μελετήσει ο ίδιος το ψάρι˙ είχε ζήσει στη Μακεδονία ως αγόρι και άνδρας. Η περιγραφή των γονεϊκών φροντίδων του S. aristotelis είναι επίσης αληθής στην πραγματική ζωή. Τα θηλυκά, αφού εναποθέσουν τα αβγά τους, κολυμπούν όντως μακριά αφήνοντας το αρσενικό να τα φυλάει. Και τα αρσενικά παράγουν όντως έναν ήχο «μουρμουρητού» προκειμένου να τρομάξουν τα άλλα ψάρια (χτυπώντας τον θώρακά τους με τα κοιλιακά πτερύγιά τους). Υπάρχει ένα μυστηριώδες χαρακτηριστικό στην περιγραφή του. Ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται ότι το αρσενικό τελεί χρέη φύλακα για πενήντα ημέρες. Αυτό το διάστημα μοιάζει μεγάλο, διότι τα αβγά εκκολάπτονται εντός περίπου μίας εβδομάδας. Ρώτησα ειδικούς σε αυτό το είδος σχετικά με αν τα αρσενικά φροντίζουν τα νεογνά που μεγαλώνουν, όπως ισχυρίζεται ο Αριστοτέλης, αλλά ανάφεραν ότι δεν γνωρίζουν κάτι τέτοιο.

Κάποιος θα έπρεπε να ερευνήσει το θέμα, διότι ο Αριστοτέλης ενδέχεται να έχει ακόμα αρκετά πράγματα να μας πει γι’ αυτό το ψάρι. Θα πρέπει μάλιστα να βιαστεί: η Διεθνής Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης [IUCN] χαρακτηρίζει το S. aristotelis ως «είδος υπό εξαφάνιση».

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΡΘΡΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ARMAND MARIE LEROI «Η ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ  ΡΟΠΗ, 2018

ARMAND MARIE LEROI

Ο Armand Marie Leroi είναι Καθηγητής Εξελικτικής και Αναπτυξιακής βιολογίας στο Imperial College του Λονδίνου και διευθυντής του Εργαστηρίου Κοινωνικών και Πολιτιστικών Αναλύσεων του ίδιου πανεπιστημίου. Το ερευνητικό του έργο εστιάζει στην εξέλιξη του πολιτισμού.
Το βιβλίο του "Η Λιμνοθάλασσα: Πώς ο Αριστοτέλης επινόησε την επιστήμη", κέρδισε το βραβείο Runciman καθώς και το London Hellenic Award το 2014.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΡΘΡΟ ΕΙΝΑΙ ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΟ ΣΤΗΝ ΑΝΗΨΙΑ ΜΟΥ ΑΙΜΙΛΙΑ – ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΞΑΔΕΛΦΗ ΤΗΣ ΕΜΙΛΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ, ΟΙ ΟΠΟΙΕΣ ΜΕΤΕΦΡΑΣΑΝ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «Η ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ» ΤΟΥ ARMAND MARIE LEROI