ΟΛΕΣ ΟΙ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΟΦΕΙΛΟΝΤΑΙ ΣΕ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ – ΟΡΓΑΝΙΚΑ ΑΙΤΙΑ;

Μα, αυτό δεν ισχύει ούτε για τις σωματικές παθήσεις. Πολλές απ’ αυτές είναι ψυχοσωματικές, π.χ. υπέρταση, στεφανιαία νόσος, άσθμα, κολίτιδες, δερματοπάθειες κ.ά. πως θα μπορούσε να ισχύη για τις ψυχικές; Δυστυχώς ορισμένα εκκλησιαστικά πρόσωπα, στην προσπάθειά τους να εξοβελίσουν κάθε μορφής ψυχοθεραπευτικής παρεμβάσεως, σχημάτισαν αυθαίρετα την ιδέα ότι μόνο οργανικά ή πνευματικά είναι τα αίτια των ψυχικών διαταραχών. Η άποψη αυτή (κατά το πρώτο της σκέλος) έχει ήδη εγκαταλειφθή και από τους ψυχιάτρους!

Αυτοί που την επρέσβευαν θεωρούσαν ότι όλες οι ψυχολογικές έννοιες (επιθυμία, πεποίθηση κ.ά.) είναι δυνατό να αναχθούν σε βιολογικές. Ενθαρρυμένοι από την οργανική εξήγηση διαταραχών όπως ο αυτισμός και η κατατονία, που αρχικά νομίζονταν ψυχογενείς, διατύπωσαν τον εξαλειπτικό (eliminative) υλισμό στην ψυχιατρική. Με άλλα λόγια, την ελπίδα ότι κάποτε όλες οι ανθρώπινες πράξεις κάποια μέρα θα μπορούν να εξηγηθούν βιολογικά. Όμως οι ψυχολογικές καταστάσεις και έννοιες χρειάζονται για να ερμηνεύσουμε πολλές ανθρώπινες συμπεριφορές που δεν προκαλούνται από εγκεφαλική δυσλειτουργία.

Αλλά ενώ έχουν απποριφθή οι μονομέρειες παραμένει ακόμα άλυτο το φιλοσοφικό πρόβλημα της σχέσεως ψυχισμού (mind) και εγκεφάλου, επηρεάζοντας έτσι σημαντικά τη ψυχολογία και την ψυχιατρική. “Πολλή από την οντολογία της ψυχιατρικής καταλήγει στο πρόβλημα της σχέσεως ψυχισμού και εγκεφάλου. Είναι χωριστά ή πρόκειται για το ίδιο;” Ο ψυχισμός βασίζεται στην ενδοσκόπηση και χρησιμοποιεί γλωσσικά το πρώτο πρόσωπο για να εκφράση την προσωπική εμπειρία. Αντίθετα, ο εγκέφαλος αποτελεί αντικείμενο παρατηρήσεως, η οποία κινείται γλωσσικά στο τρίτο πρόσωπο. “Έτσι η γλώσσα της ψυχολογίας και η γλώσσα της βιολογίας εμπλέκουν δύο διαφορετικά είδη λόγου όταν εργάζωνται με κάποιον ασθενή. Ο βιοψυχοκοινωνικός ψυχίατρος πρέπει να είναι εννοιολογικά δίγλωσσος”.

“Ο χώρος της ψυχιατρικής είναι πολύμορφος αλλά χωρίς ηγεμονική θεωρία. Η διακύμανση μεταξύ οργανογένεσης και ψυχογένεσης, που αποτελούσε για αιώνες έναν δυναμικό ρυθμό στην εναλλαγή των θεωριών περί ψυχικής νόσου, σήμερα φαίνεται να ξεπερνιέται, ακόμη και στο κατ’ εξοχήν πρακτικό πεδίο, το θεραπευτικό. Δεν είναι πια η εναλλαγή τους το κύριο χαρακτηριστικό αλλά η δυνατότητα της συνύπαρξής τους μέσα στον ίδιο ευρύχωρο τόπο τής ψυχιατρικής που οφείλεται στην ιδιαιτερότητά της, στη δυνατότητα να αισθάνεται «βολικά» και να αντλεί μέσα στον ευρύτερο επιστημονικό πεδίο που ορίζουν, σχηματικά, η κοινωνιολογία από τη μια και η μοριακή βιολογία από την άλλη … Η ετερογένεια του χώρου της ψυχοπαθολογίας είναι ουσιώδες στοιχείο της ψυχιατρικής που δεν οφείλεται στην ανεπάρκεια των σημερινών μας γνώσεων. Η ποικιλομορφία αντανακλά απλώς τη φύση τού προς οργάνωση αντικειμένου”. Μόνο ένα εννοιολογικά πλουραλιστικό μοντέλο συμπεριφοράς μπορεί να παράσχη μια σταθερή θεωρητική βάση για την ψυχιατρική. Το πρόβλημα είναι ότι τα σημερινά ταξινομητικά συστήματα, παρά την αθεωρητική τους φιλοδοξία, παρουσιάζουν ασυνέπεια: δεν επιφυλάσσουν για το ψυχοκοινωνικό αιτιολογικό στοιχείο την ίδια σαφή θέση που προσφέρουν στο βιολογικό.

“Ένα γεγονός δεν συμβαίνει σε κάποιο συγκεκριμένο επίπεδο οργανώσεως του ανθρώπου, αλλά μπορεί να προσεγγισθή, να γίνη αντιληπτό, να διερευνηθή, και να κατανοηθή σε καθένα από τα διάφορα επίπεδα: διαπροσωπικό, ψυχολογικό, φυσιολογίας, βιοχημικό, ανάλογα με το επίπεδο αναλύσεως … Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρχει ενιαίο γλωσσικό σύστημα που να γεφυρώνη τους ψυχολογικούς και τους νευροφυσιολογικούς όρους”.

“Το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο, που έχει τις ρίζες του στη θεωρία των γενικών συστημάτων, θεωρεί δεδομένο ότι τα φαινόμενα σε «μικρο –» και «μακρο –» επίπεδα οργάνωσης έχουν αιτιολογική δύναμη. Τα επίπεδα αυτά περιλαμβάνουν τη φυσική, τη χημεία, τα γονίδια, τα μόρια, τα κύτταρα, τα νευρικά δίκτυα, την ψυχολογία και την κοινωνιολογία. Κάθε επίπεδο οργάνωσης εξαρτάται από αυτά που βρίσκονται κάτω από αυτό, αλλά στα υψηλότερα επίπεδα ανακαλύπτουμε ιδιότητες που δεν μπορούν να εξηγηθούν από ιδιότητες κανενός από τα ποικίλα επί μέρους συστατικά … Για παράδειγμα, παρότι οι ψυχικές καταστάσεις εξαρτώνται από τις υποκείμενες εγκεφαλικές καταστάσεις και είναι «νευρωνικά κωδικοποιημένες», έχουν επίσης ιδιότητες που δεν έχουν οι καταστάσεις των νευρώνων, όπως νόημα και σκοπιμότητα … Οι ψυχολογικές αιτιολογικές εξηγήσεις έχουν ένα σημαντικό είδος αυτονομίας έναντι των νευροβιολογικών αιτιολογικών εξηγήσεων”.

Ο υλισμός δεν έχει πια επιστημονική στήριξη. Η ολοκληρωμένη απόρριψή του, όμως, απαιτεί και την βοήθεια της πνευματικής θεωρήσεως. “Οι παράγοντες ψυχικής υγείας και ισορροπίας δεν συνιστούν πάντοτε ένα σύνολο αιτιών τα οποία θεωρούνται και δρουν αθροιστικά: όχι σπάνια, ακόμη και συνύπαρξη πολλών αρνητικών παραγόντων δεν οδηγεί σε ψυχιατρική νόσο. Η εκδήλωση βέβαια κάποιας νόσου είναι συνάρτηση των παραγόντων αυτών, πρωταρχικά όμως της ίδιας της Πρόνοιας του Θεού, σύμφωνα με την οποία, κατά την ορθόδοξη θεώρηση, τα πάντα στον κόσμο ενεργούνται «κατ’ ευδοκίαν» ή «κατά θείαν παραχώρησιν»”. Η δραστηριοποίηση των ενεργειών της ψυχής μέσα στον οικογενειακό και κοινωνικό χώρο εξαρτάται τόσο από την αυτεξούσια κίνηση του ατόμου (που χειρίζεται με προσωπικό τρόπο τις ίδιες δυνάμεις), όσο και από τα πρόσωπα και τις καταστάσεις που συνάπτονται με τον χώρο αυτό (γονεϊκή στοργή, διαπροσωπικές σχέσεις, κοινωνικές δομές) … Η αυτεξούσια διοχέτευση του όποιου ψυχικού δυναμικού, φτωχού ή πλούσιου, στο χώρο της γνώσεως – εμπειρίας, επί προσωπικού επιπέδου, και της αγαπητικής κοινωνίας, επί διαπροσωπικού, αποτελεί καθοριστική δυνατότητα του “προσώπου” και όχι της “φύσεως”. Γι’ αυτό και άτομα με έντονα ανεπτυγμένη την ελεύθερη κρίση και επιλογή, ακόμη και σε πολύ δύσκολες συνθήκες αναπτύξεως (έλλειψη δυνατοτήτων μορφώσεως και αποτυχία διαπροσωπικών σχέσεων), μπόρεσαν να διατηρήσουν την ψυχική ισορροπία και μάλιστα να διαπρέψουν σε άλλους τομείς. Αντίθετα, η παθητική – άβουλη αποδοχή των δυσκολιών της ζωής εύκολα οδηγεί στα διάφορα συμπλέγματα, τις φοβίες, τα στερητικά σύνδρομα, ή και τις αντικοινωνικές εκδηλώσεις, τα οποία συνιστούν βέβαια αρνητικά στοιχεία για την ψυχική υγεία.   

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΡΘΡΟ ΤΟΥ π. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΘΕΡΜΟΥ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΤΟΝ ΟΡΙΖΟΝΤΑ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ  ΓΡΗΓΟΡΗ, 2011

            

π. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΘΕΡΜΟΣ

Ο π. Βασίλειος Θερμός γεννήθηκε στη Λευκάδα το 1957 και σπούδασε Ιατρική και Θεολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Είναι ψυχίατρος παιδιών και εφήβων. Είναι διδάκτωρ της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και επίκουρος καθηγητής Ποιμαντικής στην ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθηνών. Έχει μετεκπαιδευθεί ως "επισκέπτης επιστήμων" (Visiting Scholar) στο Πανεπιστήμιο Harvard, στο Boston University, στο Boston College, και στο Andover Newton. Βιβλία και άρθρα του έχουν μεταφραστεί στα Αγγλικά, Γαλλικά, Ρωσικά, Ρουμανικά. Για το σύνολο του έργου του έχει εκπονηθεί μεταπτυχιακή εργασία(master thesis) στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Balamand στον Λίβανο. Βασικά του ενδιαφέροντα αποτελούν η ποιμαντική παρουσία της Εκκλησίας, η θρησκευτικότητα σε συνάρτηση με την προσωπικότητα, η ψυχολογία και ψυχοπαθολογία του θρησκευτικού βιώματος και της θρησκευτικής συμπεριφοράς, η ψυχολογία του κληρικού και του εκκλησιαστικού οργανισμού, η ψυχολογία της θρησκευτικής διαστάσεως του πολιτισμού, ο διάλογος ψυχαναλύσεως και θεολογίας, τα ζητήματα λειτουργικής κ.α. Ασχολείται με την επιμόρφωση κληρικών και άλλων στελεχών της Εκκλησίας (Ελλάδα, Αμερική, Φιλανδία), ενώ διδάσκει και στην Θεολογική ακαδημία της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Αλβανίας. Υπηρετεί στην Ιερά Μητρόπολη Θηβών και Λεβαδείας.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΡΘΡΟΥ: ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΑΡΑΣΑΝΤΕΣ