“Σλα μαχαλά”, τα παρεξηγημένα “Γύφτικα”

Του Ταξιάρχη (Μάκη) Δημητρίου

Ο “Σλας” όπως είναι σήμερα

Δεν θυμάμαι ποια ήταν ακριβώς η στιγμή που σταμάτησα να κρύβομαι πίσω από το δάχτυλό μου όσον αφορά τον τόπο καταγωγής μου, αφού έφθασα, όχι μόνο στο αντίθετο άκρο να μην αρκούμαι σε μια απλή αναφορά μου στη Λαμία ως τον τόπο καταγωγής, αλλά να υπερτονίζω πως είμαι από τα “Γύφτικα” Λαμίας...

Θυμάμαι όμως πόση ντροπή ένοιωθα ως παιδάκι, έφηβος, ακόμα και στα πρώτα νεανικά μου χρόνια, όπου εις μάτην προσπαθούσα αφ’ ενός να καλύψω την Λαμιώτικη προφορά μου και αφ’ ετέρου να χρησιμοποιώ ως κάλυψη του  ακριβούς τόπου καταγωγής και κατοικίας μου, την ευρύτερη περιοχή των Αγίων Θεοδώρων ή το Κάστρο Λαμίας, που ήταν μεν αληθή ως στοιχεία αλλά όχι απολύτως ακριβή.     

Το χειρότερο όμως είναι, ότι ήμουν και μελαχρινός, όχι τόσο σκούρος όσο θα έπρεπε για να με πεις “γυφτόπουλο”, αλλά ούτε τόσο ασπριδερός ώστε να μη με πεις. Πάντως “ύποπτος” φαινόμουν, αν και τελικά απαλλασσόμουν, πιθανόν λόγω αμφιβολιών.

Εδώ θα παραθέσω ένα ενδεικτικό περιστατικό: Φοιτητής ων στην πρωτεύουσα έρχομαι για διακοπές στη Λαμία. Παίρνω ταξί από το τότε ΚΤΕΛ. Ο ταξιτζής – από  τους παλιούς μαγκιόρους ταξιτζήδες –  ρωτάει : «που πάει το παλικάρι;» Με αλλοιωμένη προφορά του απαντάω «Στους Αγίους Θεοδώρους». Ο ταξιτζής που μάλλον δεν άφηνε κουβέντα να πέσει χάμω, γυρίζει με κοιτάει και  με ρωτάει ειρωνικά «Που; Στο Βόλο;» (εννοώντας το χωριό Άγιοι Θεόδωροι κοντά στο Βόλο). Η επόμενη στιχομυθία έχει και τη μεγαλύτερη πλάκα: «Όχι, στην εκκλησία» του απαντάω, για να εισπράξω την σαρκαστική του ετυμηγορία : «Ααααα στα Γύφτκα!!!». Δυστυχώς δεν άνοιξε το σασί του ταξί και η γη να με καταπιεί και υπέμενα το περιπαικτικό  του ύφος μέχρι το τέλος της διαδρομής.

Μετά από την πολυετή διαμονή μου στην Αθήνα, επέστρεψα όπως κάθε συνταξιούχος που σέβεται τον εαυτό του στην γενέτειρά μου και θες η νοσταλγία, θες ο ελεύθερος χρόνος είπα να το ψάξω λίγο παραπάνω.

Είναι τελικά “Γύφτικα” τα “Γύφτικα”;

Σίγουρα υπήρχαν και υπάρχουν πολλοί γύφτοι στη Λαμία και την ευρύτερη περιοχή. Ο Ιατρός Θωμάς Μουλατζίκος γράφει στη διπλωματική του εργασία: «Σύμφωνα με τις μαρτυρίες και τις αφηγήσεις κατοίκων Ρομά του πληθυσμού των Σοφάδων και την υπάρχουσα μικρή βιβλιογραφία, οι Ρομά ήλθαν στον Ελλαδικό χώρο προ 1000 ετών περίπου σαν περιπλανώμενος νομαδικός λαός με την ονομασία Μπαλαμανέ Ρομά . Ένα ποσοστό από αυτούς εγκαταστάθηκε στην ευρύτερη περιοχή της Λαμίας προ 800-900 ετών περίπου με την ονομασία Σλα Μαχαλά».

Πάντως είναι μια πολύ ιδιαίτερη συνοικία, σε αυτό βοηθάει το επικλινές έδαφος, η φύση, η ρυμοτομία και η αρχιτεκτονική, με γραφικά σκαλάκια, παρόδους και στενά σοκάκια για την κατοχή των οποίων και τα δικαιώματα διέλευσης ακόμα τσακώνονται κάποιοι. Κέντρο των “Γύφτικων” ή του “Σλα Μαχαλά”, είναι το παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου, που ανήκει στην ενορία των Αγίων Θεοδώρων και η παρακείμενη ομώνυμη βρύση του Σλα (πηγή του Αγίου Γεωργίου), το νερό τής οποίας λογικά προσέλκυσε τους πρώτους κατοίκους, σε συνδυασμό με την προστασία τους από το Κάστρο.

Ψάχνοντας και εγώ , προκειμένου να βρω τη προέλευση της ονομασίας Σλα κατέληξα σε δύο εκδοχές που έχουν σαν βάση την τουρκική λέξη su, που σημαίνει νερό. Η πρώτη εκδοχή από το τουρκικό  sulama hal  που σημαίνει   άρδευση  κοινώς πότισμα.    Η δεύτερη και για εμένα επικρατέστερη από το επίσης τουρκικό sulam mahalle, που σημαίνει υγρή γειτονιά ή γειτονιά με τρεχούμενα νερά.

Από εκεί και πέρα,  η περιβόητη Λαμιώτικη προφορά έκανε το θαύμα της και στις δύο εκδοχές, τα «περιττά» φωνήεντα εξαφανίστηκαν και απέμειναν τα απολύτως αναγκαία: Σλα μαχαλά.

Όσον αφορά το εκκλησάκι  του Αγίου Γεωργίου: Η παλαιότερη αναφορά που μέχρι τώρα έχω βρει είναι του μοναχού Ζωσιμά Εσφιγμενίτη, η οποία αναφέρει το παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου το 1894 στο περιοδικό που εξέδιδε με το όνομα «Προμηθεύς».

Οι παλιότεροι λέγανε ότι κάποιος βρήκε την εικόνα του Αγίου Γεωργίου και έτσι χτίστηκε το ομώνυμο εκκλησάκι. Ωστόσο δεν βρήκα κάποιες πειστικές μαρτυρίες και προχώρησα παρακάτω καταλήγοντας σε δύο εκδοχές.

Κατά την πρώτη εκδοχή προτιμήθηκε ο Άγιος Γεώργιος ως προστάτης των γύφτων.                                                                                   

Οι γύφτοι οποιασδήποτε θρησκείας, κάθε άνοιξη γιόρταζαν  το Εντερλέζι, τη μεγαλύτερη γιορτή  των  τσιγγάνων που ζουν  στα Βαλκάνια. Με το Εντερλέζι  γιορτάζανε την επιστροφή της άνοιξης που τους επέτρεπε να μετακινηθούν με ευκολία και επιπλέον ήταν η καλύτερη εποχή για εμπόριο ή και  εργασίες στα χωράφια. Σταδιακά   και όσο  ασπάζονταν τον χριστιανισμό, το Εντερλέζι ταυτίστηκε με την γιορτή του άγιου Γεωργίου η οποία μέχρι και σήμερα μαζί με τον Δεκαπενταύγουστο αποτελούν  τις δύο μεγαλύτερες γιορτές των τσιγγάνων. Γιορτάζεται στις σλαβικές χώρες στις 6 Μαΐου με το παλιό ημερολόγιο και στις  χώρες όπως η Ελλάδα με το νέο ημερολόγιο, στις 23 Απριλίου.  Η λέξη Εντερλέζι προέρχεται από την  τουρκική Hıdırellez που σημαίνει  την γιορτή που σηματοδοτεί την αρχή της άνοιξης. Στις περιοχές των Βαλκανίων που υπάρχουν τσιγγάνοι μουσουλμάνοι ή και άλλων θρησκειών παρ’ όλο που ο Άγιος Γεώργιος δεν ανήκει στην θρησκεία τους τον γιορτάζουν και τον τιμούν με τον ίδιο τρόπο που το κάνουν οι χριστιανοί. .

Κατά τη δεύτερη εκδοχή και για εμένα επικρατέστερη, ο Άγιος Γεώργιος είναι ο φύλακας και προστάτης της ομώνυμης πηγής.                                                     Ο Αϊ – Γιώργης, ως καβαλάρης δρακοκτόνος, έχει σχέση με το νερά των πηγών και των πηγαδιών. Το πλέον γνωστό θαύμα του είναι η Δρακοκτονία, που όμως ως μύθος προϋπήρχε και αποδίδεται στην επιβίωση ενός πανάρχαιου εθίμου, της προσφοράς ανθρωποθυσιών στους δαίμονες, που καραδοκούσαν στις πηγές των υδάτων .

Σύμφωνα με την παράδοση, στα περίχωρα της Κυρήνης, περιοχή της σημερινής Λιβύης, υπήρχε ένα δράκος που παραφύλαγε σε μια πηγή και εμπόδιζε την ύδρευση του χωριού, ενώ έτρωγε τους περαστικούς. Για να εξευμενίσουν τον δράκο, οι χωρικοί του έστελναν κάθε μέρα ως τροφή από ένα παιδί, το οποίο επέλεγαν δια κλήρου. Ο Θεός τους λυπήθηκε κι έστειλε τον Άγιο Γεώργιο για να εξολοθρεύσει τον δράκο, σε μία ημέρα που ήταν έτοιμος να καταβροχθίσει την όμορφη μοναχοκόρη του τοπικού άρχοντα. Ο Άγιος Γεώργιος, μετά από φοβερή μονομαχία με τον δράκο, τον σκότωσε κι έσωσε την ωραία κόρη. Τότε, ο πατέρας της, αλλά και όλο το χωριό που ήταν ειδωλολάτρες, βαπτίστηκαν Χριστιανοί.

Προς το παρόν αφήνω για το μέλλον την περαιτέρω έρευνα και κάνω αναδρομή στο παρελθόν και τις αναμνήσεις από την παιδική μου ηλικία, ιδιαίτερα τις μέρες των γιορτών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς (βλέπε
Οι αναμνήσεις μου από τον “Σλα Μαχαλά (Γύφτικα)” Λαμίας, την περίοδο των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς)

ΈΡΕΥΝΑ – ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ