ΚΑΤΑ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ: ΒΕΓΓΟΥ ΚΑΙ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ ΣΥΓΧΟΡΔΙΑ

Για δείτε! Ο Θανάσης Βέγγος έφυγε τη χρονιά η οποία είχε ανακηρυχθεί “έτος Παπαδιαμάντη” (2011)! Υπό μίαν έννοια, αμφότεροι υπήρξαν φευγάτοι, παρόλο που ήταν εντελώς καθημερινοί. Καθόσον, φευγάτοι είναι όσοι νοιάζονται για την καθημερινότητα, τη διεμβολίζουν με ένα όραμα, κι έτσι τη μπολιάζουν δίχως να ρουφηχτούν απ’ αυτήν. Είναι η αρετή τού να ζεις εδώ, μα να δύνασαι να κρίνεις την ενθαδικότητά σου με πόνο και με έγνοια. Και το ονομάζω αρετή αυτό, για να το αντιδιαστείλω από τη σαρωτική σήμερα κριτική που ασκείται δίχως πόνο και δίχως έγνοια, κακιασμένη και ανηλεής, κυοφορώντας μονάχα τη διαιώνιση της καθημερινής κακίας...

Τις μέρες κοντά στην εκδημία του Βέγγου, όταν το πρόστυχο φως της επικαιρότητας γινόταν ασυγκράτητο, διάφοροι θυμήθηκαν χαρακτηριστικές ατάκες τού αεικίνητου ηθοποιού. Κυρίως το ζεστόκαρδο “καλέ μου άνθρωπε!” και το σχεδόν αποφατικό “ξέρεις από βέσπα;”. Νομίζω, ωστόσο, ότι υπάρχει και μια ατάκα του με εξαιρετικό ειδικό βάρος, η οποία απαντάται σε κάμποσες ταινίες του, κι όμως περνά σχεδόν αδιάβαστη. Είναι η προσφώνηση “αντίχριστε!” ή “αντίχριστοι!”.

Καθαυτή τη λέξη “αντίχριστος” την απαντάμε στην Καινή Διαθήκη και σε διάφορα σημεία της εκκλησιαστικής γραμματείας. Με τι νόημα, όμως; Τις τελευταίες δεκαετίες έχει γίνει ηχηρή και στον τόπο μας η φρενίτιδα ορισμένων θρησκευτικών κύκλων να εντοπίσουν μέσα από αριθμούς (666), σύμβολα και γεγονότα τον αντίχριστο, το μοιραίο δηλαδή πρόσωπο που θα συγκεντρώνει πάνω του κάθε κακή ιδιότητα και θα πολεμήσει λυσσαλέα τον Χριστό. Έτσι, σήμερα η εκφώνηση της λέξης σε οποιονδήποτε τόνο (είτε, δηλαδή, στο ως άνω πνεύμα, είτε σκωπτικά) παραπέμπει σ’ αυτή τη μεταφυσική νοηματοδότησή της.

Έτσι, όμως, έχει λησμονηθεί μια άλλη χρήση της, η οποία μάλιστα ήταν συνήθης ως λαϊκή έκφραση. Ως “αντίχριστος” χαρακτηριζόταν ο άνθρωπος, ο άδικος, ο εκμεταλλευτής και ο ανάλγητος απέναντι στον ανθρώπινο πόνο, αυτός δηλαδή που αντιστρατεύεται τον Χριστό, όχι σε επίπεδο διακηρύξεων, αλλά στη χειροπιαστή καθημερινότητα και στη στάση ζωής. Αν το μυστήριο της αγάπης και της αλληλεγγύης προς δικούς και ξένους, πιστούς και άπιστους είναι πεμπτουσία του ευαγγελίου του Χριστού, τότε είναι αληθώς έργο αντί – χριστου η προσχώρηση στον Μαμωνά (την αποθέωση του πλούτου) και στο τσάκισμα του άλλου, μ’ όλες τις κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις που μπορεί να έχει αυτή η προσχώρηση.

Ως γνωστόν, έτσι ακριβώς χρησιμοποίησε τη λέξη ο Παπαδιαμάντης στους “Χαλασοχώρηδες” του (1892). Ο Χριστός – λέει ο παπαδιαμάντικος ήρωας Λέανδρος Παπαδημούλης – ξεκαθάρισε απερίφραστα ότι ο Θεός και ο Μαμωνάς είναι ασύμβατοι˙ ότι είναι αδύνατο οι πιστοί του Χριστού να υπηρετούν και τους δύο. Ο Χριστός, δηλαδή, δεν αντιδιέστειλε τον εαυτό του από οιαδήποτε ειδωλολατρική θεότητα, αλλά μόνο από τον θεό του πλούτου.

“Διότι ο Μαμωνάς είναι ο ισχυρός, ο κραταιότερος, όστις υποτάσσει παν άλλο είδωλον, και τον Μολώχ και τον Ασταρώθ και τον Βαάλ. Η πλουτοκρατία ήτο, είναι και θα είναι ο μόνιμος άρχων του κόσμου, ο διαρκής αντίχριστος. Αύτη γεννά την αδικίαν, αύτη τρέφει την κακουργίαν, αύτη φθείρει σώματα και ψυχάς” (Οι χαλασοχώρηδες, σελ. 453).

Ως προσδιορισμό του άδικου και πνιγηρού ανθρώπου χρησιμοποίησε τη λέξη και ο Θανάσης Βέγγος, σε ποικιλία περιπτώσεων. Για παράδειγμα, στην ταινία του Θόδωρου Μαραγκού “Θανάση σφίξε κι άλλο το ζωνάρι” (1979 – 80) ο Βέγγος αποκαλεί “αντίχριστους” τους εργοστασιάρχες που μίσθωσαν απεργοσπάστες για να πλήξουν τη δίκαιη απεργία των εργατών. Στις αρχές του 2005, σε μελέτημά μου που φιλοξένησε η Νέα Εστία, είχα επισημάνει αυτή τη χρήση και είχα διατυπώσει την υποψία ότι η εν λόγω ατάκα εμφανίζεται τόσο συχνά, ώστε πρέπει να ήταν προσωπική παρεμβολή του ίδιου του Βέγγου στο όποιο σενάριο.

Προς επαλήθευση απευθύνθηκα στον συγγραφέα της ιστορίας του ελληνικού κινηματογράφου Γιάννη Σολδάτο, ο οποίος και είχε την καλοσύνη να με παραπέμψει στον ίδιο τον Βέγγο. Έτσι, στις 23 Φεβρουαρίου ταχυδρόμησα στον Θανάση Βέγγο το δημοσίευμά μου, μαζί με το ερώτημα αν ευσταθεί η υποψία μου. Λίγες μέρες αργότερα βρήκα στον αυτόματο τηλεφωνητή μου μήνυμά του, με το οποίο μου επιβεβαίωνε ότι όντως επρόκειτο για δική του φράση. Το καταθέτω προς μνημόσυνό του.

Τι είναι αυτή η ατάκα; Μια λεπτομέρεια, μια σταγόνα; Προφανώς! Αλλά μια σταγόνα απ’ αυτές που τινάζονται όποτε τα αδρανή πελάγη του βίου μας διεμβολίζονται απ’ όσους διακονούν το όραμα – με πόνο και με έγνοια.       

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΡΘΡΟ ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ «Η ΡΗΞΗ ΜΕ ΤΟ ΜΗΔΕΝ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΑΡΜΟΣ», 2015

ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

Ο Θανάσης Ν. Παπαθανασίου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1959. Είναι πτυχιούχος Νομικής και διδάκτωρ Θεολογίας. Από το 1992, μετά από επαγγελματική θητεία στο χώρο της νομικής, εργάζεται στην εκπαίδευση. Είναι θεολόγος καθηγητής στο Λύκειο Ζεφυρίου Δυτικής Αττικής, διδάσκει στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και είναι αρχισυντάκτης του θεολογικού περιοδικού "Σύναξη". Επί οκταετία (ακαδημαϊκά έτη 2000-2008) δίδαξε με απόσπαση στην Ανωτέρα Εκκλησιαστική Σχολή & Ανωτάτης Εκκληστιαστική Ακαδημία Αθήνας. Έχει δημοσιεύσει πολλές μελέτες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό για τον διάλογο του Χριστιανισμού με τη σύγχρονη εποχή, για την κοινωνική παρέμβαση σε καιρούς παγκοσμιοποίησης και για τους κινδύνους της μισαλλοδοξίας και του ρατσισμού.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΡΘΡΟΥ: ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΑΡΑΣΑΝΤΕΣ