Ο ΤΥΡΑΝΝΟΣ ΘΕΟΣ

Υπό τους όρους αυτούς, γίνεται φανερό ότι πάντως ο Δίας δεν ήταν «πατέρας θεών και ανθρώπων» [1], με τον τρόπο που νιώθουμε εμείς τον Θεό Πατέρα. Πρώτ’ απ’ όλα, ο Δίας δεν αναγνωριζόταν ως δημιουργός των ανθρώπων. Ούτε ο Όμηρος ούτε ο Ησίοδος μιλούν για δημιουργία του ανθρώπου από το Δία. Ο Πίνδαρος τονίζει ότι η Γη είναι η κοινή μητέρα και των θεών και των ανθρώπων [2].

Η έκφραση, λοιπόν, «πατέρας θεών και ανθρώπων» πρέπει να διαβάζεται ως αναφορά στην εξουσία του Δία, κι όχι στη δημιουργία του˙ ένιωθαν ότι στην εντολή του δεν μπορούσε κανείς να μην υποταχθεί [3]. Μόνον στους ελληνορωμαϊκούς χρόνους, ο Δίας αναγνωρίζεται ως όχι απλώς κυρίαρχος της φύσεως και του διέποντος αυτήν νόμου, αλλά και ως δημιουργός του ανθρώπου [4]. Ο Δίας όμως αυτός δεν είναι πια ο Δίας των αρχαίων, αλλά δάνειο όνομα του αγνώστου και κυριάρχου θεού...

Ο πατέρας στους Έλληνες, ήταν ο άναξ του γένους [5]. Ήταν πατέρας τύραννος, τον οποίο υπάκουες έστω κι αν μισούσες. Ο Πλάτων θα εξηγήσει με σαφήνεια ότι έναντι του αφέντη του οίκου, τα μέλη έχουν θέση δούλων [6]. Η εναντίωση στον πατέρα ήταν αδιανόητη, αφού αυτός είχε το απαραβίαστο δικαίωμα να αποδέχεται ή να απορρίπτει, ή και να πουλά το παιδί του. Το ζήτημα αν είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου στο παιδί του δεν θα το συζητήσουμε εδώ, μια και αυτό συνδέεται με το θέμα της αρχαίας ελληνικής οικογένειας και τη γέννηση του δικαίου, θέμα που θα μπορούσε να μας απασχολήσει σε άλλο δοκίμιο.

Μας αρκεί να επισημάνουμε ότι ο Αγαμέμνων διατάζει την ανθρωποθυσία της ίδιας του της κόρης, και έχει αναστολές, όχι διότι δεν είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου επάνω της, αλλά επειδή ήταν η αγαπημένη του κόρη. Ακόμη, το βλέπουμε ολοκάθαρα και στις δυο κοσμογονικές εναντιώσεις στον πατέρα τύραννο, που οδηγούν στον ευνουχισμό του, όπως αφηγείται ο Ησίοδος [7], εναντιώσεις που έγιναν υπό την καθοδήγηση της μητέρας Γης.

Στην εικόνα του πατέρα τύραννου καθρεφτίζονται οι αυστηρές παραδόσεις των αρχαίων, σύμφωνα με τις οποίες ο γιος κληρονομάει όχι μόνο την περιουσία του πατέρα αλλά και τα χρέη του, τα οικονομικά και τα ηθικά επίσης. Μοίρα, κλήρος του ανδρός, είναι να πληρώσει ή να τιμήσει ή να εκδικηθεί αυτό που ο πατέρας άφησε εκκρεμές.

Οι παραδόσεις αυτές ήσαν όχι μόνο σκληρές και ασφυκτικές, αλλά και άδικες επίσης, διότι θεμελιώνονταν στην οικογενειακή ευθύνη: λ.χ., ο Αγαμέμνων δολοφονείται διότι έτσι τιμωρείται φόνος που ωστόσο δεν είχε διαπράξει αυτός ο ίδιος, αλλά ο πατέρας του Ατρέας. Ακριβώς ίδια περίπτωση και ο Οιδίποδας, τιμωρήθηκε φρικτά για αμαρτία του πατέρα του Λάιου. Η παράβαση νόμου είναι άνοιγμα ενός κύκλου, που θα κλείσει μόνο με την απόδοση δικαιοσύνης.

Πρόκειται για κανόνα θεμελιώδη στον ιουδαϊσμό, και όχι βέβαια ξένον στους χριστιανούς: σε αυτόν στηρίζεται η λογική του προπατορικού αμαρτήματος, σε αυτόν η λογική του νόμου, τον οποίο υπερβαίνει η χάρις του Θεού. Ο προφήτης προείδε την ερχόμενη υπέρβαση του νόμου, και οραματίζεται την κατάργηση της κληρονομικής ευθύνης, κι ότι συνεπώς πατέρας και γιος θα κρίνονται μόνον για τις ίδιες τους τις πράξεις [8]. Η υπέρβαση του νόμου που προείδε προφήτης, ήλθε με τη Σταύρωση και την Ανάσταση του Κυρίου [9].

Η πίστη στον θεό/τύραννο έδωσε τις τελετές της αρχαίας θρησκείας και όρισε το περιεχόμενό της: η τήρηση κάποιου ιερού κειμένου που αναφέρεται κι άρα κατ’ ανάγκην καθορίζει, τις σχέσεις θεού κι ανθρώπου, είναι όλως ξένη και μιαρή, αφού ο θεός δεν είναι διατεθειμένος να εξηγήσει τίποτε από όσα τον αφορούν. Η απουσία δόγματος ή ιερών κειμένων στην αρχαία θρησκεία, λοιπόν, δεν είναι πηγή ελευθερίας, αλλά το εντελώς αντίθετο: είναι η ασυζητί απαίτηση του ηγέτη του οίκου να κάνει ό,τι θέλει, όπως και όποτε θέλει, χωρίς να ρωτάει ή να εξηγεί το γιατί των αποφάσεών του.  

Σημειώσεις

[1] «θεών πατέρ’ ηδέ και ανδρών» Θεογονία, 47

[2] «Έν ανδρών, έν θεών γένος˙ εκ μιας δε πνέομεν ματρός αμφότεροι»: Νεμεόνικοι, 6,1

[3] «ίθι, μηδ’ ατέλεστον εμόν έπος εκ Διός έστω»: Ομηρικοί ύμνοι, Εις Δήμητραν, 323

[4] «Ζευ φύσεως αρχηγέ, νόμου μετά πάντα κυβερνών, χαίρε […] Εκ σου γαρ γενόμεσθα»: Κλεάνθους, Ύμνος εις Δία, 1.2 – 4

[5]Ακόμη και στην Ελληνιστική περίοδο, όπως αποκαλύπτει ο Μένανδρος: «Νόμιζε σαυτώ τους γονείς είναι θεούς.» Γνώμαι μονόστιχοι, 1.379

[6] «πατρός και μητρόςκαι πρεσβυτέρων δουλείαν και νουθέτησιν»: Νόμοι, 701.b.7

[7] η πρώτη κατά του πατέρα Ουρανού και η δεύτερη κατά του πατέρα Κρόνου: Θεογονία, 160 κ.έ., 459 κ.έ.

[8] «ότι πάσαι αι ψυχαί εμαί εισίν˙ ον τρόπον η ψυχή του πατρός, ούτως και η ψυχή του υιού, εμαί εισιν˙ η ψυχή η αμαρτάνουσα, αύτη αποθανείται». Και ακόμη: «η δε ψυχή η αμαρτάνουσα αποθανείται˙ ο δε υιός ου λήμψεται την αδικίαν του πατρός αυτού, ουδέ ο πατήρ λήμψεται την αδικίαν του υιού αυτού˙ δικαιοσύνη δικαίου επ’ αυτόν έσται, και ανομία ανόμου επ’ αυτόν έσται». Προφητεύει δε, ότι ο αμαρτωλός που θα ζητήσει συγχώρεση θα δικαιωθεί επίσης: «και ο άνομος εάν αποστρέψη εκ πασών των ανομιών αυτού, ων εποίησεν, και φυλάξηται πάσας τας εντολάς μου και ποιήση δικαιοσύνην και έλεος, ζωή ζήσεται , ου μη αποθάνη˙ πάντα τα παραπτώματα αυτού, όσα εποίησεν, ου μνησθήσεται»: Ιεζεκιήλ, 18,4 και 18.20 – 21.

[9] «Νυνί δε χωρίς νόμου δικαιοσύνη θεού πεφανέρωται, μαρτυρουμένη υπό του νόμου και των προφητών, δικαιοσύνη δε θεού δια πίστεως Ιησού Χριστού, εις πάντας τους πιστεύοντας˙ ου γαρ εστιν διαστολή˙ πάντες γαρ ήμαρτον και υστερούνται της δόξης του θεού, δικαιούμενοι δωρεάν τη αυτού χάριτι δια της απολυτρώσεως της εν Χριστώ Ιησού˙ ον προέθετο ο θεός ιλαστήριον δια πίστεως εν τω αυτού αίματι εις ένδειξιν της δικαιοσύνης αυτού δια την πάρεσιν των προγεγονότων αμαρτημάτων»: Ρωμ. 3.21 – 25.

ΑΡΘΡΟ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΜΑΚΑΡΙΣΤΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪΔΗ  «ΕΛΗΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΗΛΥΤΟΣ», ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪΔΗΣ

Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χριστόδουλος της Ορθόδοξος Ανατολικής Εκκλησίας της Ελλάδος (17 Ιανουαρίου1939 - 28 Ιανουαρίου 2008), κατά κόσμον Χρήστος Παρασκευαΐδης, διετέλεσε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος την περίοδο 1998 - 2008.