ΟΙ ΒΑΣΙΛΙΚΕΣ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗΣ

Είναι φυσικόν εις την Παλαιστίνην να ιδρύθησαν εξ αρχής σπουδαίαι βασιλικαί λόγω της κεφαλαιώδους σημασίας αυτής, ως κοιτίδος του Χριστιανισμού. Ο Μ. Κωνσταντίνος και η Αγία Ελένη έδωσαν ήδη το παράδειγμα. Αι πρώται όμως αύται βασιλικαί κατεστράφησαν και ή επανεκτίσθησαν αργότερον εις ρυθμόν βυζαντινόν τρουλλαίον ή διεσώθη η παράδοσις αυτών μόνον εις τα έργα των εκκλ. συγγραφέων...

Εν πρώτοις έχομεν τον ναόν της Αναστάσεως εις Ιεροσόλυμα. Περί αυτού μας πληροφορεί ο Ευσέβιος γράφων ότι ήτο: “έργον εξαίσιον εις ύψος άπειρον ηρμένος”. Ήτο πεντάκλιτος βασιλική μεθ’ υπερώων. Το ιερόν του ήτο τρίκογχον περιβαλλόμενον έσω δια δώδεκα κιόνων. Προς δυσμάς είχε μέγα αίθριον (όπισθεν του ιερού) τρίστοον, ένθα η θέσις του Γολγοθά και του κυκλικού Μαρτυρίου του Αγίου Τάφου. Έτερον αίθριον υπήρχε προς ανατολάς μετά στοών και εξεδρών. Το 614 οι Πέρσαι επυρπόλησαν τον ναόν, επανεκτίσθη δε ούτος επί Ηρακλείου. Είτα ερειπωθείς ανωκοδομήθη υπό των Σταυροφόρων. Κατά τα τέλη του 17^ου αι. υπέστη ανακαινίσεις, υπ’ αυτήν δε την μορφήν σώζεται και σήμερον. Περιλαμβάνει το ελλην. Πατριαρχείον και τα διάφορα προσκυνήματα ανήκοντα εις Κόπτας, Σύρους, Αρμενίους, Καθολικούς. Περί του ναού έγραψεν ο Heisenberg (Grabeskirche und Apostelkirche).

Εις Βηθλεέμ, η βασιλική της γεννήσεως του Χριστού ιδρύθη υπό της Αγίας Ελένης, ως πεντάκλιτος, υπό το ιερόν της οποίας εδεικνύετο το σπήλαιον της Γεννήσεως. Δια την αρχικήν μορφήν πάντως του ι. βήματος υπάρχουν αμφιβολίαι ως απέδειξε πρό ολίγων ετών ο Vionnet.

Η βασιλική παρά την “Δρυν Μαμβρή”, εις ανάμνησιν της εμφανίσεως του Θεού τω Αβραάμ, ήτο τρίκλιτος με πτερύγια εκατέρωθεν.

Η βασιλική του “πολλαπλασιασμού των άρτων” αφιερωμένη εις το θαύμα των πέντε άρτων και δύο ιχθύων (Die Brotvermehrungskirche κατά το βιβλίον του Schneider), ευρίσκετο παρά την λίμνην της Γενησαρέτ και απετέλει τρίκλιτον κτίριον με εγγεγραμμένην την αψίδα και τα παστοφόρια εκατέρωθεν αυτής. Χαρακτηριστικόν ήτο το μέγα εγκάρσιον κλίτος και ευρύ ιερόν Βήμα.

Εις τα Γέρασα της Υπεριορδανίας γνωρίζομεν οκτώ παλαιοχριστ. βασιλικάς ικανώς επηρεασμένας από την γείτονα Συρίαν. Σπουδαιότατος είναι ο τρίκλιτος καθεδρικός ναός των Γεράσων, χρονολογούμενος από του 4^ου αι. Έχει την αψίδα εγγεγραμμένην και εκατέρωθεν τα παστοφόρια, συγκοινωνούντα με τα κλίτη, ως και τετράστοον αίθριον. Εις αυτήν προσετέθη αργότερον και η βασιλική των Αγίων Θεοδώρων.

Ετέρα ενδιαφέρουσα βασιλική είναι η των Προπυλαίων, λεγομένη ούτως ένεκα χρήσεως των προπυλαίων του ναού της Αρτέμιδος. Επίσης αι βασιλικαί: των Αγίων Πέτρου και Παύλου, και προς τιμήν των Προφητών, Αποστόλων και Μαρτύρων, εγγεγραμμένη σταυρική του 5^ου αιώνος.  

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΡΘΡΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Δ. ΚΑΛΟΚΥΡΗ  «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΝ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΝ», ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1975.