ΟΙ ΜΑΓΟΙ ΤΗΣ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ

Ο Βαλεντιανός είχε ένα μικρότερο αδελφό, το Βάλη (Valens), τον οποίο διόρισε συναυτοκράτορα στην Ανατολή (364 – 78). Ο Βάλης, στρατιωτικός, «λίγο χωριάτης» (subrusticus˙ δεν ήξερε ελληνικά) και Αρειανιστής, απολάμβανε τη διαμονή του στη μεγάλη και ωραία πόλη της Αντιόχειας. Επιπλέον, ήταν ανεκτικός – υπερβολικά ανεκτικός για τα γούστα του ευσεβούς Θεοδώρητου, Ορθόδοξου επισκόπου της γειτονικής Κύρρου:

και γαρ τας Ελληνικάς τελετάς επετέλουν οι τη πλάνη δεδουλωμένοι … και τα Διάσια και τα Διονύσια και τα της Δήμητρος όργια ουκ εν παραβύστω επλήρουν ως εν ευσεβεί βασιλεία, αλλά δια μέσης της αγοράς βακχεύοντες έτρεχον. [όχι στα κρυφά, όπως θα περίμενε κανείς σε μία ευσεβή αυτοκρατορία, αλλά στη μέση της αγοράς].

Παρά τη φιλελεύθερη αυτή πολιτική οι δύο αδελφοί έμειναν στην ιστορία σαν αυστηροί και καταπιεστικοί ηγεμόνες, ιδιαίτερα στο έργο του Αμμιανού Μαρκελίνου και του Λιβάνιου (Εθνικοί και οι δύο, και Αντιοχείς). Για λόγους πολιτικής ανασφάλειας, οι δύο συναυτοκράτορες στράφηκαν εναντίον της μαντείας και της αστρολογίας, επιτείνοντας τους περιορισμούς και εγκαθιδρύοντας μια βασιλεία τρόμου. Τον Δεκέμβριο του 370 διέταξαν «να σταματήσουν οι δραστηριότητες των αστρολόγων [mathematici] … δημόσιες ή ιδιωτικές, ημερήσιες ή νυχτερινές». Απαγόρευσαν, επίσης, τη διδασκαλία τής αστρολογίας.

Το 371 – 372 έγιναν στην Αντιόχεια μερικές πολύ σημαντικές δίκες. Μια χιονοστιβάδα καταγγελιών ξεκίνησε ακούσια από έναν ανώτατο αξιωματούχο, πιθανώς Εθνικό, «κόμη των ιδιωτικών υποθέσεων του [αυτοκράτορα]», που διαχειριζόταν τα οικονομικά της αυτοκρατορίας μαζί με τον «κόμη των θείων θησαυρών». Ο κόμης αυτός, ο Φορτουνατιανός, παρενοχλούσε δύο αυλικούς που είχαν χρέη στο δημόσιο. Οι δύο τελευταίοι προσέλαβαν έναν φαρμακευτή και έναν αστρολόγο για να απαλλαγούν από τον ενοχλητικό κόμη. Κάποιος όμως τους κατέδωσε˙ η υπόθεση, επειδή είχε σχέση με τη μαγεία, έφτασε γρήγορα στην ανώτατη αρχή, τον έπαρχο του πραιτωρίου. Ο φαρμακευτής, που συνελήφθη και βασανίστηκε, δήλωσε ότι αυτή η υπόθεση δεν ήταν τίποτα μπροστά σ’ αυτό που μπορούσε να αποκαλύψει: ένας ανώτατος αξιωματούχος, ο πρώην κυβερνήτης Φιδούστιος, είχε προσπαθήσει να μάθει το όνομα του διαδόχου του Βάλεντος.

Ο Φιδούστιος συνελήφθη κρυφά και εξετάστηκε κατ’ αντιπαράσταση με τον καταδότη του. Ομολόγησε με κάθε λεπτομέρεια: είχε μάθει ότι ο διάδοχος θα ήταν άριστος ηγεμόνας και ότι το όνομά του άρχιζε με τα γράμματα ΘΕΟΔ, όμως οι συνωμότες θα είχαν άσχημο τέλος. Το δεύτερο μέρος της προφητείας δεν άργησε καθόλου να εκπληρωθεί. Όσο για το πρώτο, παρ’ όλο που δεν ήταν τελείως ξεκάθαρο, ο Φιδούστιος και οι συνένοχοί του είχαν πιστέψει ότι αναγνώρισαν τον «άριστο ηγεμόνα» στο πρόσωπο του Θεόδωρου, δεύτερου στην ιεραρχία της αυτοκρατορικής διοίκησης (secundicerius notarius). Σύμφωνα με το πορτραίτο που μας άφησε ο Αμμιανός Μαρκελίνος, ήταν ένας γοητευτικός άνδρας, αριστοκρατικός και καλλιεργημένος, όχι άξεστος χωριάτης σαν τον Βάλη. Όχι μόνο αναγνώρισαν τον Θεόδωρο ως τον ηγεμόνα του χρησμού, αλλά και τον ενημέρωσαν μέσω του βικάριου της Ασίας, που διοικούσε τις επαρχίες της δυτικής και νοτιοδυτικής Μικράς Ασίας: Φρυγία, Λυδία, Καρία, Λυκία και Παμφυλία.

Η υπόθεση πέρασε από τη μαγεία στην εσχάτη προδοσία, και από εκεί σε μια πολύ επικίνδυνη συνωμοσία, όπως παραδέχεται ανοικτά ο Αμμιανός. Οι αρχές απήγαγαν τον Θεόδωρο, που βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, και άρχισαν να συλλαμβάνουν ανηλεώς διανοούμενους και ανώτατους αξιωματούχους, δύο ιδιότητες που συχνά συναντιόνταν στο ίδιο πρόσωπο. Στη φυλακή, ο τροχός των βασανιστηρίων ξεχώριζε τους αθώους από τους ενόχους. Με αυτόν τον τρόπο αποσπάστηκε από τους δράστες το χρονικό της αποκάλυψης του ονόματος – η πιο λεπτομερής άσκησης της μαγείας κατά τον 4^ο αιώνα που έχει βρεθεί. Εκτός από το πρώτο μέρος του ονόματος του διαδόχου, είχαν καταφέρει να εξασφαλίσουν την πρόβλεψη ότι θα πέθαιναν, αλλά θα έπαιρναν εκδίκηση «στο πεδίο του Μίμα», από τον ίδιο τον Άρη, τον θεό του πολέμου. Μια αινιγματική ένδειξη, αφού ο Μίμας είναι βουνό της Ιωνίας και όχι πεδιάδα.

Ο Αμμιανός Μαρκελίνος, που αναφέρει αυτές τις λεπτομέρειες, ήταν πεπεισμένος για την ακρίβεια του χρησμού: δεν ήταν άριστος ηγεμόνας ο διάδοχος του Βάλη, Θεοδόσιος Α΄; Δεν σκοτώθηκε ο Βάλης στη μάχη, σε μια πεδιάδα; Στην πεδιάδα της Αδριανούπολης, βέβαια˙ όμως κοντά στο σημείο όπου έπεσε ο αυτοκράτορας βρέθηκε ο τάφος κάποιου στρατηγού Μίμα. Σ’ αυτήν την πολύ λεπτομερή και αναμφισβήτητα ακριβή διήγηση, οι πεποιθήσεις του συγγραφέα καθόρισαν την επιλογή των λεπτομερειών και χρωμάτισαν διακριτικά την γενική εικόνα. Όπως σοφά παρατήρησε ο Ευνάπιος, το να κατανοήσει κανείς τους χρησμούς είναι δυσκολότερο από το να τους αποκτήσει.

Με διαταγή του αυτοκράτορα, οι δίκες κατέληξαν σε μαζικές καταδίκες και η Αντιόχεια μετατράπηκε σε σφαγείο. Το μακελειό συνοδεύτηκε από πυρές βιβλίων, «υπό το βλέμμα των δικαστών». Επρόκειτο για βιβλία που κηρύχθηκαν παράνομα, αφού θεωρήθηκε ότι περιείχαν προβλέψεις, μαγικές συνταγές ή αστρολογία. Στην πραγματικότητα, για να εξευμενίσουν τις αρχές οι κάτοχοι των βιβλιοθηκών έκαιγαν οτιδήποτε, από νομικές πραγματείες έως βιβλία «ελευθερίων τεχνών».       

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ PIERRE CHUVIN «ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ ΕΘΝΙΚΟΙ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ, 2003