Βασιλική θεολογία και δημοκρατική συμπεριφορά του Ιουλιανού

Το ενιαίο ιδεώδες ελληνισμός – romanitas που ενέπνευσε τις διοικητικές του μεταρρυθμίσεις είναι και ο διαμορφωτής της αντίληψης του Ιουλιανού για το πώς πρέπει να ασκείται η εξουσία. «Δημοκρατικός» από φύση και αγωγή, ο πρίγκιπας άρχισε από την πρώτη στιγμή που απέκτησε δημόσια θέση στην αυτοκρατορική ιεραρχία να επιδεικνύει, με θεατρικότητα θα έλεγε κανείς, την πεποίθηση ότι είμαστε όλοι ίσοι. Η διάθεση πάντως πίσω από την σκηνική παρουσία ήταν ειλικρινής...

Ο Διοκλητιανός, που ήταν γιος δούλου, είχε εισαγάγει στη Ρώμη την ανατολική πρακτική της προσκύνησης του μονάρχη και ο Κωνσταντίνος, που ήταν εγγονός χωρικού, είχε περαιτέρω ενισχύσει το περίπλοκο σχήμα της. Ο Ιουλιανός φρόντισε να καταργήσει την καινοτόμο αυτή πρακτική και να διακηρύξει με κάθε τρόπο πως θεωρούσε τον εαυτό του απλό πολίτη της αυτοκρατορίας που όφειλε υποταγή στο νόμο. Εξακολούθησε μετά την είσοδό του στην Κωνσταντινούπολη να προσφωνεί τους υπηκόους του «συμπολίτες» και να δίνει αναφορά των πεπραγμένων του στους στρατιώτες. Η εικόνα που πρόβαλλε ήταν αυτή του «γνησίου κηδεμόνος της αρχής»· η εξουσία του ήταν potestas και όχι licentia, η νόμιμη αρχή του «πρώτου πολίτη» και όχι η δεσποτική κυριαρχία που είχε ασκήσει ο προκάτοχός του.

Με τα μέτρα του 4^ου αιώνα η δημόσια εικόνα του Ιουλιανού ήταν «μη βασιλική». Ο αυτοκράτορας ντυνόταν ανάρμοστα απλά κι η στάση του απέναντι στους συνεργάτες του δεν είχε τίποτα το πομπώδες. Ο αρνητικός αντίκτυπος αυτής της συμπεριφοράς πάνω στον ίδιο ήταν ανυπολόγιστος, καθώς η μεγάλη πλειονότητα του κόσμου απογοητεύτηκε από την παντελή απουσία δημόσιου θεάματος της Αυλής, αλλά και από την έκδηλη έλλειψη βασιλικής αξιοπρέπειας στον τρόπο ενός μονάρχη, το δημόσιο πρόσωπο του οποίου αποτελούσε κτυπητή παραφωνία με την αντίληψη για το βασιλικό αξίωμα που είχαν κληρονομήσει οι σύγχρονοι του Ιουλιανού από το πρόσφατο παρελθόν. Ακόμα κι οι θετικά διακείμενοι ιστορικοί βρήκαν εξαιρετικά δύσκολο να συλλάβουν τη λεπτή διάκριση που έκανε ο ίδιος ο Ιουλιανός ανάμεσα σε μια θεοκρατική σύλληψη της βασιλείας ως αφηρημένου μεγέθους και μιαν απέριττη καθημερινή συμπεριφορά.

Αν ο Ιουλιανός είχε παραμείνει μέσα στα όρια της ελληνικής και ρωμαϊκής πολιτικής φιλοσοφίας, θα είχε, παράλληλα με τη δημοκρατική του συμπεριφορά, αναπτύξει και μια δημοκρατική θεωρία περί βασιλείας, πράγμα που του αποδίδεται από τους νεότερους μελετητές. Ο Ιουλιανός όμως δεν ήταν Λιβάνιος. Ως τυπικό προϊόν τόσο του αιώνα του όσο και του Κωνσταντίνειου Οίκου, παραστάθηκε χωρίς την παραμικρή λύπη στο σάρωμα και των τελευταίων υπολειμμάτων των χρεοκοπημένων πια πολιτικών θεωριών του κλασσικού κόσμου κι αναζήτησε ένα εύλογο σχήμα που θα συνδύαζε τα ιδανικά του ελληνισμού και της romanitas με τη νέα πολιτική θεολογία που οι χριστιανοί διανοούμενοι είχαν τόσο πετυχημένα συνδέσει με τη δυναστεία στην οποία ανήκε.

Η κεντρική μορφή γύρω από την οποία είχε πια παγιωθεί τόσο ο λόγιος όσο και ο λαϊκός μονοθεϊσμός της ελληνορωμαϊκής οικουμένης ήταν ο Ήλιος, αυτός ο ίδιος ο Αήττητος Θεός που ο Αυρηλιανός είχε αναγνωρίσει ως τον «Κύριον της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας» και η δυναστεία των δεύτερων Φλαβίων είχε υιοθετήσει ως τον κατεξοχήν προστάτη της. Η αργή μύηση του Ιουλιανού στον κόσμο της πολιτικής ολοκληρώθηκε με τη συνειδητοποίηση ότι ανήκε σ’ έναν οίκο που έσκεπε ο Ήλιος, συνειδητοποίηση πάνω στην οποία ενήργησε καταλυτικά ο έντονα ηλιολατρικός χαρακτήρας τόσο της νεοπλατωνικής όσο και της μιθραϊκής του πίστης. Καθώς όμως οι δεσμοί που ένωναν τη μεταφυσική σφαίρα με τον κόσμο της πολιτικής θεωρίας δεν ήταν απόλυτα προφανείς, ο Ιουλιανός ανέλαβε να διακηρύξει τις μυστικές αντιστοιχίες ανάμεσα στις δύο ιεραρχίες. Η απόπειρά του αυτή κατέληξε στη διατύπωση μιας Βασιλικής θεολογίας σε απόλυτη αρμονία με το πνεύμα της εποχής – μιας θεολογίας από την οποία δεν λείπει κανένα από τα βασικά συστατικά της ιουλιάνειας σκέψης. Κι ενώ η μείξη Νεοπλατωνισμού και Μιθραϊσμού συντελείται σ’ ένα καθαρά θεωρητικό επίπεδο αφορώντας μόνον όποιον μπορεί να εξαρθεί ίσαμε αυτό, ο μιθραϊσμός ως η προσιτή θρησκεία που τονίζει κι ενθαρρύνει τις πρακτικές αρετές του ρωμαϊκού έθνους αποκτά εθνικό και συνάμα οικουμενικό χαρακτήρα μέσ’ από την ταύτιση του Μίθρα με τον Αήττητο Ήλιο. Ειδικά ο στρατός (στις τάξεις του οποίου η λατρεία του Μίθρα ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής) παρουσίαζε για ευνόητους λόγους εξαιρετικό ενδιαφέρον για τον Ιουλιανό· δεν είναι λοιπόν απίθανο να φρόντισε να ενθαρρύνει τα μέλη του στην ενθουσιώδη επιτέλεση των καθηκόντων τους με την αναβάθμιση μιας θρησκείας, οι αξίες της οποίας ανταποκρίνονταν τόσο εντυπωσιακά στη στρατιωτική ιδεολογία. Καθημερινά, ο αυτοκράτορας επισκεπτόταν το μιθραίο που είχε ιδρύσει στα ανάκτορα της Κωνσταντινούπολης και όπου, όχι μόνον ενεργούσε ως ανάδοχος στη μύηση φίλων και στενών συνεργατών, αλλά, όπως φαίνεται, έφτασε και ο ίδιος στον ανώτατο βαθμό μύησης.

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΡΘΡΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΠΟΛΥΜΝΙΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ «ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ, ΜΙΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ», ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ, ΑΘΗΝΑ 2001

ΠΟΛΥΜΝΙΑ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ

Η Πολύμνια Αθανασιάδη έχει σπουδάσει στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Σορβόννης και Οξφόρδης, και διατελέσει fellow του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Harvard (1979-80), Woolley Travelling Fellow για τη Μέση Ανατολή (1990-91), και επισκέπτρια καθηγήτρια στο Princeton, Οξφόρδη, Μόσχα και Παρίσι. Η έρευνά της εστιάζει στην πνευματική ιστορία της Ύστερης Αρχαιότητας και στη μετάβαση από τον νεοπλατωνικό στον ισλαμικό μυστικισμό. Η οικειότητά της με την τοπογραφία, την ιστορία και γενικότερα τον πολιτισμό της Μέσης Ανατολής έχει αποδώσει, εκτός από άρθρα και μελέτες σε διεθνή περιοδικά και συλλογικούς τόμους, ένα οδοιπορικό ("Στο σύνορο του Ευφράτη", 1993), μια επιλογή ποιημάτων του Τούρκου προφορικού ποιητή Ισμαήλ Εμρέ ("Πνοές", 1991) και μια δίγλωσση σχολιασμένη έκδοση του μεσαιωνικού μυστικού Γιουνούς Εμρέ (1996· βραβείο Ipekci 1997). Κυριότερες μονογραφίες: "Ιουλιανός: μια βιογραφία (2005), "Damascius: The Philosophical History" (1999), "La lutte pour l'orthodoxie dans le platonisme tardif: de Numenius a Damascius" (2006), "Mutations of Hellenism in Late Antiquity" (2015) και (σε συνεργασία με τον M. Frede) "Pagan monotheism in late antiquity" (1999).