Η απήχηση της φιλοσοφικής σκέψης στις μάζες της αρχαίας Ελλάδας

Με την καλλιέργεια της σκέψης και της φιλοσοφίας ασχολείται πάντοτε ένας περιορισμένος αριθμός ανθρώπων. Αυτοί ερευνούν προβλήματα και εκλεπτύνουν τη σκέψη. Η καλλιέργεια της σκέψης μπαίνει μέσα στον καταμερισμό της εργασίας, ασχολούνται με αυτήν ορισμένοι «ειδικοί». Γύρω απ’ αυτούς συγκεντρώνονται «μαθητές», οπαδοί, θαυμαστές κ.λ.π...

Οι περισσότεροι απ’ αυτούς πλησίαζαν τους φιλοσόφους για να μορφωθούν, για να αποκτήσουν μια ανώτερη και ευρύτερη παιδεία και όχι για να γίνουν και οι ίδιοι φιλόσοφοι. Τους φιλοσόφους στην αρχαία Ελλάδα πλησίαζαν κυρίως νέοι πλούσιων οικογενειών, αλλά και ώριμοι άντρες που διέθεταν ελεύθερο χρόνο και είχαν έφεση για μάθηση. Αρκετοί απ’ αυτούς διέπρεπαν στην πολιτική και πνευματική ζωή.

Επίδραση των φιλοσοφικών θεωριών πάνω στην ευρεία μάζα του λαού πρέπει να αποκλείεται. Ο λαός έβλεπε μόνο τη γελοιοποίηση ορισμένων ιδεών στο θέατρο. Πρέπει να πούμε ότι το ευρύ κοινό δεν είχε σχηματίσει μια ευνοϊκή εικόνα για τους φιλοσόφους. Κάτω από την επίδραση ορισμένων κωμωδιών φανταζόταν τους φιλοσόφους σαν σχολαστικούς, λεπτολόγους και επικίνδυνους δασκάλους. Θα είχε την ιδέα ότι οι φιλόσοφοι όχι μόνο δεν χρειάζονται αλλ’ είναι και επικίνδυνοι για την ηθική και διανοητική υγεία της νεολαίας. Τους συνέδεαν με τη σοφιστική σκέψη, που κάνει το άδικο δίκαιο, και με την αθεΐα, με την έλλειψη σεβασμού απέναντι στις καθιερωμένες αξίες και την πατροπαράδοτη θρησκεία. Στην καλύτερη περίπτωση οι φιλόσοφοι θεωρούνταν σαν σχολαστικοί και λεπτολόγοι συζητητές, που ανακινούν συνέχεια ζητήματα και τα υποβάλουν όλα σε εξέταση. Μια τέτοια εικόνα είχαν σχηματίσει και από την περίπτωση του Σωκράτη, ενός φιλοσόφου, ο οποίος άνοιγε συζήτηση με τον καθένα, όπου κι αν βρισκόταν. Ο λαός άκουγε για τον ερχομό ονομαστών σοφιστών και σοφών στην Αθήνα, για τον θαυμασμό που κέρδιζαν ανάμεσα σε επίλεκτα μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας και ανάμεσα στους νέους πλούσιων οικογενειών, αυτό όμως δεν έκανε τους απλούς ανθρώπους να αλλάξουν τη γνώμη τους για τους φιλοσόφους.

Παρά τη δυσμενή εικόνα που είχε διαμορφωθεί για τους φιλοσόφους, κυρίως μέσω των κωμωδιών, το ρήμα φιλοσοφώ πέρασε και στην καθημερινή γλώσσα. Ο Περικλής στον Επιτάφιο μιλώντας εξ ονόματος όλων των Αθηναίων λέει: «Φιλοκαλούμεν μετ’ ευτελείας και φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας». Το «φιλοσοφώ» εδώ δεν χρησιμοποιείται με μια αυστηρή «φιλοσοφική» σημασία. Σημαίνει «εξετάζω βαθύτερα τα πράγματα και τις καταστάσεις» ή «ασχολούμαι με θεωρητικά ζητήματα».

Ακόμα και ο Λυσίας βάζει στο στόμα του Αδυνάτου τη φράση: «Εικός πάντας τους έχοντάς τι δυστύχημα τούτο ζητείν και τούτο φιλοσοφείν, όπως ως αλυπότατα μεταχειριούνται το συμβεβηκός πάθος». Εδώ η φιλοσοφία έχει σχέση με την αναζήτηση τρόπων αντιμετώπισης σωματικών αναπηριών και ανακούφισης από τον πόνο. Φιλοσοφία είναι το ψάξιμο πρακτικών λύσεων, η φιλοσοφία συνδέεται με τη λύση πρακτικών προβλημάτων της ζωής.

Το «φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας» είναι ασφαλώς απάντηση στην παρατήρηση ότι η αφοσίωση στην έρευνα και τον στοχασμό συνεπάγεται την παραμέληση της σωματικής άσκησης και οδηγεί στον βιολογικό εκφυλισμό. Ο Περικλής παρουσιάζει τους Αθηναίους να φιλοσοφούν με μέτρο, να καλλιεργούν το πνεύμα τους αλλά παράλληλα να γυμνάζουν και το σώμα τους. Η φράση συνοψίζει το ιδανικό της «καλοκαγαθίας», της αρμονικής καλλιέργειας νου και σώματος.

Ακόμη και οι φιλόσοφοι φρόντιζαν να γυμνάζουν το σώμα τους. Ο Σωκράτης περιγράφεται στο Συμπόσιο του Πλάτωνα σαν πολύ γενναίος στρατιώτης. Μόνο ο Αριστοφάνης παρουσιάζει όσους ασχολούνται με τη φιλοσοφία ωχριώντας (Νεφέλαι 101 – 103), δηλ. κιτρινιάρηδες και αρρωστιάρικους τύπους.

Κοντά στους γραμματιστές οι Αθηναίοι δεν διδάσκονταν φιλοσοφία, αλλά μόνο τα στοιχειώδη γράμματα και διάβαζαν ποιητές, χωρίς να έρχονται σε επαφή με φιλοσοφικά κείμενα και θεωρίες φιλοσόφων. Φιλοσοφική μόρφωση έπαιρναν μόνο οι γιοι πλούσιων οικογενειών, όπως ήδη είπαμε. Οι σοφιστές και οι φιλόσοφοι πρόσφεραν μια ανώτερη μόρφωση την εποχή εκείνη και την έπαιρναν όσοι μπορούσαν να πληρώσουν. Οι φιλόσοφοι έγραφαν και βιβλία και θα υπήρχε ένα αναγνωστικό κοινό, που θα τα διάβαζε, αν και όχι πολύ μεγάλο. Από το άλλο μέρος και μη φιλόσοφοι συγγραφείς (ιστορικοί, ρήτορες, ποιητές) φιλοξενούσαν στα έργα τους φιλοσοφικές ιδέες, απόψεις για τον κόσμο, τον άνθρωπο, τη ζωή, την ιστορία, τον πολιτισμό. Η φιλοσοφική σκέψη επηρέαζε όλους τους μορφωμένους και μέσω αυτών το ευρύτερο κοινό.   

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ ΓΚΙΚΑ «ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΟΧΑΣΤΕΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΑΒΒΑΛΑΣ, ΑΘΗΝΑ 1996

ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΓΚΙΚΑΣ

Ο Σωκράτης Γκίκας γεννήθηκε στο Κορωπί Αττικής το 1935. Σπούδασε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Βόννη. Το συγγραφικό του έργο (φιλοσοφικό, κοινωνιολογικό, αρχαιογνωστικό) ξεκινάει απ' το 1963 και έκτοτε συνεχίζεται διατηρώντας υψηλή ποιοτική στάθμη. Χαρακτηρίζεται από έντονο κριτικό προβληματισμό, θεματική ευρύτητα, νοηματική σαφήνεια και ακριβή διατύπωση λόγου.