ΟΙ ΕΘΝΙΚΟΙ (ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΕΣ) ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΟΙ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ

Σε όλη τη διάρκεια της Αρχαιότητας, ο «παγανισμός» ήταν ένα μωσαϊκό θρησκειών που συνδέονταν με τη καθεστηκυία τάξη. Ευσέβεια ήταν η «πίστη στους θεούς της πόλης» –  το καθήκον που κατηγορήθηκε ότι παραβίασε ο Σωκράτης – και κυρίως ο σεβασμός προς αυτούς. Οι τύποι ήταν σημαντικότεροι από την πίστη. Ο αντικομφορμισμός και η έλλειψη θρησκευτικότητας πήγαιναν χέρι – χέρι. Ωστόσο, τον 4^ο αιώνα, μετά τη μεταστροφή του Κωνσταντίνου (δηλαδή από το 312), το κράτος απέρριψε τις παλαιές λατρείες, φροντίζοντας όμως να διατηρεί την τάξη, να ενεργεί «χωρίς φασαρία ή οχλαγωγία» (sine turba ac tumultu), όπως αναφέρει ένας νόμος, και να προστατεύει τους απίστους, αν ήταν καλοί φορολογούμενοι (όπως οι κάτοικοι της Γάζας)...

Έτσι, οι Χριστιανοί αυτοκράτορες αρχικά επέτρεψαν τη διατήρηση των παγανιστικών εορτών, ενώ απαγόρευαν το τελετουργικό μέρος τους. Η απώλεια πολιτικής δύναμης δεν συνεπάγεται πάντα και παρακμή, ούτε είναι αναγκαστικά κακό για την πνευματικότητα μιας θρησκείας το να απομακρυνθεί από τα κοσμικά ζητήματα. Η πεισματική άρνηση των Εθνικών να αλλάξουν θρησκεία τους οδηγούσε, χωρίς πάντα να το αντιλαμβάνονται, στο να αλλάξουν την ίδια τη θρησκεία τους.

Μέχρι το τέλος του 4^ου αιώνα οι Εθνικοί μπορούσαν να οραματίζονται μια εναλλακτική πρόταση στη θέση του χριστιανισμού: τον Ήλιο. Στο τέλος του αιώνα, μετά την αποτυχία του Ιουλιανού, η εναλλακτική λύση έπαψε να υπάρχει. Οι αρχαίες λατρείες έχασαν κάθε επίσημη υποστήριξη, ενώ λίγο αργότερα απαγορεύτηκαν αυστηρά – θεωρητικά τουλάχιστον – με τα διατάγματα του Θεοδόσιου του Α΄ (392). Αυτό δεν ήταν αρκετό για να εξαφανιστούν, όμως στο εξής οι θιασώτες τους δεν είχαν να προσφέρουν παρά αγαθά ιδιωτικής φύσεως: τη σοφία, που ήταν νόμιμη, και τη μαγεία, που ήταν απαγορευμένη· η πρώτη επέτρεπε τη συνετή χρήση της δεύτερης.

Κατά πόσον οι νόμοι αυτοί επηρέαζαν τη κοινωνία; Σύμφωνα με ένα ευφυολόγημα «το μόνο που αποδείκνυαν ήταν ότι οι καταχρήσεις που υποτίθεται πως διόρθωναν ήταν γνωστές στη κεντρική διοίκηση». Αν πρόκειται για αστεϊσμό, και παρότι δεν πρέπει να υπερτονίζεται η αναποτελεσματικότητα των ρωμαϊκών νόμων, είναι πάντως αλήθεια ότι η κυβέρνηση συναντούσε μεγάλες δυσκολίες στην επιβολή της άμεσης και καθολικής εφαρμογής του νόμου.

Σε όλη την έκταση της Αυτοκρατορίας, παγανιστικές κοινότητες επιβίωσαν κατά τόπους σ’ όλη τη διάρκεια του 5^ου αιώνα και 6^ου αιώνα, με τρόπους που συνήθως μας διαφεύγουν, σίγουρα όμως με δυναμισμό και πνευματικό σφρίγος μεγαλύτερο στην Ανατολή παρά στη Δύση. Οι οπαδοί τους είχαν αποκλειστεί από την πολιτική, διοικητική και στρατιωτική εξουσία, αλλά όχι και από τις δημόσιες θέσεις ή τη διδασκαλία, ενώ επί πλέον προμήθευαν την καλή χριστιανική κοινωνία με ειδήμονες των «απόκρυφων» επιστημών.

Όταν η ελευθερία συνείδησης εξαφανίστηκε επί Ιουστινιανού, οι Εθνικοί διάλεξαν είτε έναν λαθραίο τρόπο ζωής, επικίνδυνο αλλά συναρπαστικό, είτε την αποχώρηση σε ενδοχώρες όσο το δυνατόν πιο απομακρυσμένες από το βλέμμα της αυτοκρατορικής εξουσίας. Το 529, ο Ιουστινιανός απαγόρευσε τη διδασκαλία στους Εθνικούς, κλείνοντας έτσι και το τελευταίο παράθυρο απ’ όπου θα μπορούσαμε να τους δούμε από κοντά.

Έκτοτε, η παρουσία τους δεν αποκαλύπτεται παρά μόνο σε περιόδους υποχρεωτικού προσηλυτισμού, με την εξαίρεση της πλατωνικής σχολής του Χαρράν (Κάρρες), στη Β. Συρία (Άνω Μεσοποταμία), που επέζησε και μετά την Αραβική κατάκτηση, έως την έλευση των Σελτζούκων Τούρκων τον 11^ο αιώνα, όπως απέδειξε πρόσφατα ο Michel Tardieu. Το Ισλάμ, ανατρέποντας τον πολιτικό χάρτη  και καταστρέφοντας οριστικά το σύστημα της πόλεως, που αντικαταστάθηκε από μια άλλη μορφή αστικού πολιτισμού, έσβησε σχεδόν κάθε ίχνος του παγανισμού της κλασσικής Αρχαιότητας.     

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ PIERRE CHUVIN «ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ ΕΘΝΙΚΟΙ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ, 2003