Εδώ είναι που πρέπει να σημειώσουμε ένα
αξιομνημόνευτο παράδειγμα της ανωτερότητας που δίνουν τα γράμματα σε έναν λαό
σε σχέση με κάποιον άλλο, όταν ο λαός αυτός έχει δείξει εξάλλου τις πολεμικές
αρετές του. Μπορούμε να πούμε ότι οι μάχες των Λεύκτρων και της Μαντινείας
έσβησαν το όνομα της Σπάρτης από τη γη, ενώ η Αθήνα που κυριεύτηκε από τους
Λακεδαιμόνιους και καταστράφηκε από τον Σύλλα, δεν διατήρησε λιγότερο την
επιρροή της...
Είδε
να προστρέχουν στις αγκάλες της οι Ρωμαίοι εκείνοι που την είχαν νικήσει και με
περηφάνια παρίσταναν τα τέκνα: ο ένας έπαιρνε την προσωνυμία Αττικός· ο άλλος
έλεγε πως ήταν οπαδός του Πλάτωνα και του Δημοσθένη. Η Ποίηση των Λατίνων, ο
Λουκρήτιος, ο Οράτιος και ο Βιργίλιος υμνούν συνεχώς τη βασίλισσα της Ελλάδας.
«Παραχωρώ στους νεκρούς τη σωτηρία των ζωντανών» ανέκραξε ο μεγαλύτερος από
τους Καίσαρες, συγχωρώντας την ένοχη Αθήνα. Ο Αδριανός θέλει να προσθέσει στον
τίτλο του αυτοκράτορα και τον τίτλο του αυτόχθονα των Αθηνών και πληθαίνει τα
αριστουργήματα στην πατρίδα του Περικλή· ο Μέγας Κωνσταντίνος είναι τόσο
κολακευμένος που του έστησαν άγαλμα οι Αθηναίοι, ώστε γεμίζει την πόλη με τα
δώρα του· ο Ιουλιανός χύνει δάκρυα αφήνοντας την Ακαδημία· και όταν θριαμβεύει,
πιστεύει πως χρωστά τη νίκη του στην Αθηνά του Φειδία. Οι Χρυσόστομοι, οι
Βασίλειοι, οι Κύριλλοι έρχονται όπως ο Κικέρωνας και ο Αττικός να μελετήσουν
την ευγλωττία στην πηγή της· μέχρι το Μεσαίωνα, η Αθήνα ονομαζόταν Σχολή των
Επιστημών και του Πνεύματος. Όταν η Ευρώπη ξυπνά από τη βαρβαρότητα, η πρώτη
κραυγή της είναι για την Αθήνα. «Τι να έγινε;» ρωτούν από παντού. Και όταν
μαθαίνουν πως τα ερείπιά της υπάρχουν ακόμη, σπεύδουν εκεί, λες και ξαναβρήκαν
τις στάχτες μιας μητέρας.
Ποια
η διαφορά ανάμεσα σ’ αυτή τη φήμη και σ’ εκείνη που γεννήθηκε από τα όπλα! Ενώ
το όνομα της Αθήνας βρίσκεται σε όλα τα στόματα, η Σπάρτη είναι παντελώς
ξεχασμένη, ίσα που τη βλέπεις κάτω από τον Τίβερη να διεκδικεί και να χάνει μια
μικρή υπόθεση κατά των Μεσσηνίων· διαβάζεις δύο φορές το απόσπασμα του Τάκιτου
για να βεβαιωθείς ότι μιλά για τη διάσημη Λακεδαίμονα. Μερικούς αιώνες αργότερα
βρίσκουμε μία λακεδαιμονική φρουρά δίπλα στον Καρακάλα· θλιβερή τιμή που
μοιάζει να μαρτυρά πως τα παιδιά του Λυκούργου είχαν διατηρήσει τη γονιμότητά
τους. Τέλος, η Σπάρτη μεταμορφώνεται, κατά την ύστερη αυτοκρατορία, σε ένα
γελοίο πριγκιπάτο που οι ηγεμόνες τους παίρνουν το όνομα Δεσπότης, ενώ το όνομα
αυτό έγινε συνώνυμο του τύρρανου. Μερικοί πειρατές, που εμφανίζονται ως οι
πραγματικοί απόγονοι των Λακεδαιμονίων, είναι σήμερα όλη και όλη η δόξα της
Σπάρτης.
Δεν
έχω δει αρκετά τούς σύγχρονους Έλληνες για να τολμήσω να διατυπώσω άποψη για
τον χαρακτήρα τους. Ξέρω πως είναι πολύ εύκολο να δυσφημεί κανείς τους
δυστυχείς· τίποτα πιο βολικό από το να λες, προφυλαγμένος από κάθε κίνδυνο:
«γιατί δεν σπάνε τον ζυγό που τους κάνει να αναστενάζουν;». Όλοι μπορούν να
έχουν, από τη γωνιά τους δίπλα στο τζάκι, υψηλά αισθήματα κι αυτή την περήφανη
ενέργεια. Εξάλλου οι αιχμηρές γνώμες αφθονούν σε έναν αιώνα όπου δεν αμφιβάλλει
κανείς για τίποτε, εκτός από την ύπαρξη του Θεού· αλλά όπως οι γενικές κρίσεις
που εκφέρουν για τους λαούς, αρκετά συχνά διαψεύδονται από την εμπειρία, θα
επιφυλασσόμουν να διατυπώσω κάποια. Πιστεύω μόνο ότι υπάρχει ακόμα πολύ πνεύμα
στην Ελλάδα· πιστεύω ακόμη πως οι δάσκαλοί μας για όλα τα είδη είναι ακόμη
εκεί: όπως πιστεύω επίσης ότι η ανθρώπινη φύση διατηρεί στη Ρώμη την
ανωτερότητά της· πράγμα που δεν σημαίνει πως οι ανώτεροι άνθρωποι βρίσκονται
σήμερα στη Ρώμη.
Πάντως
φοβάμαι πως οι Έλληνες δεν είναι και τόσο διατεθειμένοι να σπάσουν τις αλυσίδες
τους. Όταν κάποτε απελευθερωθούν από την τυρρανία τους δεν θα σβήσουν σε μια
στιγμή το σημάδι από τα δεσμά τους. Όχι μόνο τους συνέθλιψε το βάρος του
δεσποτισμού, αλλά πάνε δύο χιλιάδες χρόνια που υπάρχουν ως λαός γερασμένος και
παρακμασμένος. Δεν έχουν ανανεωθεί καθόλου, όπως η υπόλοιπη Ευρώπη, από τα
βάρβαρα έθνη: το ίδιο το έθνος που τους κατέκτησε συνέβαλε στη διαφθορά τους.
Το έθνος αυτό δεν έφερε σε κείνους τα άγρια και άξεστα ήθη των ανθρώπων του
Βορρά, αλλά τις αισθησιακές συνήθειες των ανθρώπων του Νότου. Και ας μη
μιλήσουμε για το θρησκευτικό έγκλημα που θα είχαν διαπράξει οι Έλληνες αν
αποποιούνταν τα δικά τους ιερά και όσια, καθώς δεν θα είχαν τίποτα να κερδίσουν
υποτασσόμενοι στο Κοράνι. Δεν υπάρχει στο βιβλίο του Μωάμεθ ούτε αρχή
πολιτισμού ούτε διδαχή που θα μπορούσε να αναπτύξει τον χαρακτήρα: το βιβλίο
αυτό δεν κηρύσσει ούτε το μίσος για την τυρρανία ούτε την αγάπη για την
ελευθερία. Ακολουθώντας τη λατρεία των κυρίων τους, οι Έλληνες θα έπρεπε να
είχαν αρνηθεί τα γράμματα και τις τέχνες, για να γίνουν στρατιώτες του
πεπρωμένου και να υπακούουν τυφλά σε έναν μονάρχη. Θα περνούσαν τις μέρες τους
καταστρέφοντας τον κόσμο ή κοιμώμενοι σε ένα χαλί εν μέσω γυναικών και
αρωμάτων.
Η
ίδια αμεροληψία που με υποχρεώνει να μιλώ για τους Έλληνες με το σεβασμό που
οφείλουμε στη δυστυχία, θα με είχε εμποδίσει να μιλώ για τους Τούρκους τόσο
αυστηρά όσο το κάνω, αν είχα δει σ’ εκείνους μόνο τις κοινότατες καταχρήσεις
των λαών που νικούν: δυστυχώς, οι στρατιώτες μιας δημοκρατίας δεν είναι αφέντες
περισσότερο δίκαιοι από τους δορυφόρους ενός δεσπότη. Και ένας ανθύπατος ήταν
σχεδόν τόσο άπληστος όσο κι ένας πασάς (Οι
Ρωμαίοι, όπως και οι Τούρκοι, κάνουν τους ηττημένους συχνά σκλάβους. Αν πρέπει
να πω όλα όσα σκέφτομαι, πιστεύω πως το σύστημα αυτό είναι από τους λόγους της ανωτερότητας
που διακρίνει τους μεγάλους άνδρες της Αθήνας από τους μεγάλους άνδρες της νεότερης
εποχής. Είναι βέβαιο πως μπορείς να χαρείς όλες τις ιδιότητες του πνεύματός σου
όταν είσαι απαλλαγμένος από τις υλικές φροντίδες της ζωής· και είσαι ολότελα απαλλαγμένος
απ’ αυτές τις φροντίδες μόνο στις χώρες όπου κάθε είδους τέχνη, επιτηδεύματα
και οικιακές εργασίες έχουν αφεθεί στους σκλάβους. Οι υπηρεσίες του ανθρώπου επ’
αμοιβή, που μας εγκαταλείπει όποτε θέλει, και του οποίου είμαστε υποχρεωμένοι
να ανεχόμαστε την αμέλεια και την ιδιοτροπία, δεν μπορεί να συγκριθεί με τις υπηρεσίες
εκείνου που η ζωή και ο θάνατός του βρίσκονται στα χέρια σας. Είναι επίσης σίγουρο
πως η συνήθεια να διατάζεις δίνει στο πνεύμα μια ανωτερότητα και στους τρόπους
μια αρχοντιά που δεν αποκτώνται ποτέ εντός της ισότητας μεταξύ των αστών των πόλεών
μας. Αλλά ας μη νοσταλγούμε καθόλου αυτή την ανωτερότητα των αρχαίων, αφού θα έπρεπε
να την αποκτήσουμε με τίμημα την ελευθερία του ανθρώπινου είδους, και ας ευλογούμε
αιωνίως τον χριστιανισμό που έσπασε τις αλυσίδες της σκλαβιάς. Σημείωση
του Συντάκτη). Αλλά οι Τούρκοι δεν είναι συνηθισμένοι καταπιεστές, αν και
έχουν βρει απολογητές. Ένας ανθύπατος μπορούσε να είναι τέρας αδιαντροπιάς,
φιλαργυρίας, ωμότητας· αλλά οι ανθύπατοι δεν αρέσκονταν, από σύστημα και από
θρησκευτικό πνεύμα, να γκρεμίζουν τα μνημεία του πολιτισμού και των τεχνών, να
κόβουν τα δέντρα, να καταστρέφουν ακόμα και τη συγκομιδή, καθώς και γενιές
ολόκληρες· όμως αυτό είναι που κάνουν οι Τούρκοι όλες τις μέρες του βίου τους.
Θα πίστευε κανείς πως υπάρχουν στον κόσμο τύρρανοι τόσο παράλογοι ώστε να
αντιτίθενται σε οποιαδήποτε βελτίωση στα ζητήματα πρώτης ανάγκης; Μια γέφυρα
καταρρέει, δεν την ξαναστήνουν. Ένας άνθρωπος επιδιορθώνει το σπίτι του, πάνε
και του το χαλάνε. Έχω δει Έλληνες καπετάνιους να κινδυνεύουν να ναυαγήσουν με
τα πανιά σκισμένα παρά να επιδιορθώσουν τα πανιά: τόσο φοβούνται να δείξουν την
ευημερία τους και τη δεξιοσύνη τους. Τέλος, αν είχα δει μεταξύ των Τούρκων
ελεύθερους και ενάρετους πολίτες μέσα στην πατρίδα τους, αν και όχι τόσο
γενναιόδωρους προς τα κατακτημένα έθνη, θα είχα σιωπήσει και θα είχα αρκεστεί
να γκρινιάξω από μέσα μου για τις ατέλειες της ανθρώπινης φύσης: αλλά συναντάς
ταυτόχρονα στον ίδιο άνθρωπο τον τύρρανο των Ελλήνων και τον σκλάβο του Μεγάλου
Αφέντη· ο δήμιος ενός λαού απροστάτευτου, και η δουλική ύπαρξη που ένας πασάς
μπορεί να γδύσει από τα υπάρχοντά του, να τον κλείσει σε έναν δερμάτινο σάκο
και να τον ρίξει στον βυθό της θάλασσας: αυτό πάει πολύ και δεν υπάρχει άγριο
ζώο που να μην το προτιμώ από έναν τέτοιο άνθρωπο.
ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΡΘΡΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΣΑΤΩΒΡΙΑΝΔΟΥ «ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ
ΤΟΥ 1806», ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ»
ΣΑΤΩΒΡΙΑΝΔΟΣ
Ο Φρανσουά-Ωγκύστ-Ρενέ, υποκόμης ντε
Σατωμπριάν, ήταν Γάλλος συγγραφέας, πολιτικός και φιλέλληνας. Θεωρείται ιδρυτής
του γαλλικού ρομαντισμού, ένα από τα μεγάλα ονόματα της γαλλικής λογοτεχνίας,
αυτός που ενέπνευσε στον άλλο μεγάλο ρομαντικό, τον Βίκτωρα Ουγκώ, την αποστροφή
«Θέλω να είμαι ή Σατωβριάνδος ή τίποτα».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου