Ο ΑΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Συχνά ο Σωκράτης ομολογούσε την άγνοιά του. Την ομολογία αυτή θεωρούσε σαν τη μόνη σοφία που θα μπορούσε να έχει. Ωστόσο δημιουργείται ένα πρόβλημα. Αν πραγματικά πίστευε ο Σωκράτης ότι δεν μπορεί να γνωρίζει τίποτα, τότε γιατί έψαχνε για την αλήθεια, γιατί ήθελε να εξετάζει τα ηθικά ζητήματα και να μιλά για την αρετή που την θεωρούσε υπόθεση γνώσης; Αν ο άνθρωπος δεν μπορεί να γνωρίζει τίποτα, τότε ούτε την αρετή μπορεί να αποκτήσει, αφού κι αυτή είναι θέμα γνώσης...

Ο αγνωστικισμός του Σωκράτη έχει ερμηνευθεί με πολλούς τρόπους. Μερικοί τον θεωρούν αντίδραση στη διανοητική έπαρση των συγχρόνων του διανοούμενων που υπερηφανεύονταν για τη σοφία τους. Ο Σωκράτης θέλει να είναι μετριόφρων και εκφράζει με υπερβολικό τρόπο το περιορισμένο της γνώσης, που μπορεί να έχει ο άνθρωπος, αν μάλιστα συγκριθεί με τη σοφία του θεού η γνώση αυτή.

Γι’ άλλους η ομολογία άγνοιας, που κάνει ο Σωκράτης, αποτελεί την ουσία της σωκρατικής ειρωνείας. Ο Σωκράτης έκανε τον ανήξερο, για να αποδείξει στη συνέχεια και τον συνομιλητή του ανίδεο, που συνήθως εμφανιζόταν σαν γνώστης των πραγμάτων και μερικές φορές υπερηφανευόταν για τη σοφία του.

Τέλος η ομολογία άγνοιας μπορεί να θεωρηθεί σαν μεθοδολογική αρχή του Σωκράτη. Ξεκινούσε ο φιλόσοφος να εξετάζει ένα θέμα σαν να μην ήξερε απολύτως τίποτα γι’ αυτό. Την τάση αυτή αναφέρει ο Πλάτωνας στην Απολογία (21D). Σ’ αυτήν ο Σωκράτης παρουσιάζεται να ομολογεί ότι δεν ξέρει τίποτα το καλό ή αγαθό. Από τη φράση αυτή προήλθε η πιο περιεκτική και οξύμωρη φράση εν οίδα ότι ουδέν οίδα, που φυσικά δεν υπάρχει στα πλατωνικά κείμενα [1].

Το παράξενο είναι ότι ο Σωκράτης μιλά για άγνοια όχι μόνο προτού αρχίσει μια συζήτηση αλλά και μετά τη συζήτηση και διερεύνηση ενός θέματος. Έτσι η άποψη ότι η ομολογία άγνοιας ήταν μια μεθοδολογική αρχή για τον Σωκράτη δεν φαίνεται να είναι ορθή. Μόνο σαν έκφραση γνωσιολογικής μετριοφροσύνης ή σαν «σωκρατική ειρωνεία» γίνεται κατανοητή και πάντα έχει το στοιχείο της υπερβολής.

Ο αγνωστικισμός του Σωκράτη δεν είναι πραγματικός. Αν ο Σωκράτης ήταν αγνωστικιστής, έστω και μερικώς, θα έπρεπε να διατυπώνει αμφιβολίες για πολλές παραδοσιακές αξίες ή αλήθειες, θα έπρεπε να αμφιβάλλει ακόμα και για την ύπαρξη των θεών, όπως έκανε ο Πρωταγόρας. Και όμως ο Σωκράτης δεν είχε τέτοιου είδους αμφιβολίες. Αυτό που ζητούσε ήταν όχι να αποδειχτεί ότι υπάρχει αρετή, αλλά τι είναι η αρετή που αναμφίβολα υπάρχει.

Σημειώσεις

1. Στο Συμπόσιον (216 D) υπάρχει η φράση: Σωκράτης … αγνοεί πάντα και ουδέν οίδε

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ ΓΚΙΚΑ «ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΟΧΑΣΤΕΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΑΒΒΑΛΑΣ, ΑΘΗΝΑ 1996

ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΓΚΙΚΑΣ

Ο Σωκράτης Γκίκας γεννήθηκε στο Κορωπί Αττικής το 1935. Σπούδασε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Βόννη. Το συγγραφικό του έργο (φιλοσοφικό, κοινωνιολογικό, αρχαιογνωστικό) ξεκινάει απ' το 1963 και έκτοτε συνεχίζεται διατηρώντας υψηλή ποιοτική στάθμη. Χαρακτηρίζεται από έντονο κριτικό προβληματισμό, θεματική ευρύτητα, νοηματική σαφήνεια και ακριβή διατύπωση λόγου.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΡΘΡΟΥ: ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤΣΙΛΙΚΑ