Η ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΕΧΘΡΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΓΡΙΟΥΣ ΛΑΟΥΣ

Έχουμε συνηθίσει να πιστεύουμε ότι οι άγριοι και μισάγριοι λαοί συμπεριφέρονται στους εχθρούς τους με υπερβολική και ασυγκράτητη βαναυσότητα, γι’ αυτό και θα πληροφορηθούμε με έντονο ενδιαφέρον ότι ακόμα και σ’ αυτούς τους λαούς η διάπραξη ενός φόνου υπόκειται σε ορισμένους κανόνες, που είναι ενταγμένοι στα έθιμα – ταμπού. Αυτοί οι κανόνες μπορούν με ευχέρεια να χωριστούν σε τέσσερις κατηγορίες: Αφορούν 1. τη συμφιλίωση με τον νεκρό εχθρό, 2. περιορισμούς, 3. πράξεις εξιλέωσης και κάθαρσης του φονιά και 4. ορισμένες τελετουργικές διαδικασίες.

Αν αυτά τα έθιμα – ταμπού ήταν γενικά ή απλώς μεμονωμένα φαινόμενα σε αυτούς τους λαούς, δεν μπορούμε να το πούμε με βεβαιότητα εξαιτίας των ανεπαρκών πληροφοριών μας˙ άλλωστε δεν μας ενδιαφέρει και πολύ. Πάντως γι’ αυτά που συζητάμε εδώ, επιτρέπεται να πάρουμε σαν δεδομένο ότι πρόκειται για ευρύτατα διαδεδομένα έθιμα και όχι για μεμονωμένες εξαιρέσεις...

Στο νησί Timor υπάρχουν έθιμα συμφιλίωσης μετά την νικηφόρα επιστροφή των ανδρών μιας πολεμικής ορδής, που κουβαλούν μαζί τους και τα κεφάλια των νικημένων εχθρών τους. Είναι πολύ ενδιαφέροντα, γιατί ο αρχηγός της εκστρατείας υπόκειται σε αυξημένους περιορισμούς. “Κατά την θριαμβευτική είσοδο των νικητών προσφέρονται θυσίες, για να κατευνασθούν τα πνεύματα των εχθρών αλλιώς θα έπρεπε να περιμένει κανείς συμφορές για τους νικητές. Τότε γίνεται ένας χορός, που συνοδεύεται και από ένα τραγούδι, όπου θρηνούν τον σκοτωμένο νεκρό και εκλιπαρούν την συγγνώμη του: Μην εξοργίζεσαι μαζί μας, επειδή εδώ έχουμε το κεφάλι σου˙ αν δεν ήμασταν τυχεροί, τώρα τα δικά μας κεφάλια θα κρέμονταν στο χωριό σου. Σου προσφέρομαι μια θυσία, για να εξιλεωθούμε. Τώρα μπορεί το πνεύμα σου να είναι ικανοποιημένο και μεις να έχουμε την ησυχία μας. Γιατί ήσουν εχθρός μας; Δεν θα ήταν καλύτερα να ήμασταν φίλοι; Τώρα το αίμα σου δεν θα είχε χυθεί και το κεφάλι σου δεν θα ήταν κομμένο”. [1]

Το ίδιο γίνεται και με τους Palu της Κελέβης. Στη φυλή των Galla κάνουν θυσία στους νεκρούς εχθρούς τους, πριν γυρίσουν στην πατρίδα τους (σύμφωνα με τον Paulitschke: Ethnographie Nordostafrikas).

Μερικοί λαοί έχουν βρει τον τρόπο, τους προηγούμενους εχθρούς να τους κάνουν μετά τον θάνατό τους φίλους, φύλακες και προστάτες. Πρόκειται για την τρυφερή μεταχείριση των κομμένων κεφαλιών των εχθρών τους, για την οποία πολλές άγριες φυλές της Βόρνεο υπερηφανεύονται. Όταν οι Dayak του Sarawak φέρνουν από μια εκστρατεία ένα κεφάλι εχθρού στο σπίτι τους, για μήνες το μεταχειρίζονται με την πιο μεγάλη ευγένεια και το προσφωνούν με τα πιο τρυφερά λόγια που διαθέτει η γλώσσα τους. Βάζουν στο στόμα του τα καλύτερα κομμάτια από τα φαγητά τους, λιχουδιές και τσιγάρα. Παρακαλούν συνέχεια το κομμένο κεφάλι να μισήσει τους προηγούμενους φίλους του και να δείξει αγάπη στους καινούργιους νοικοκύρηδες, μια και τώρα είναι ένας από αυτούς. Ξεγελιόμαστε, αν νομίζουμε ότι σε αυτό το μακάβριο έθιμο υπάρχει δόση ειρωνείας. [2]

Στους εξερευνητές προξένησε έκπληξη το γεγονός ότι σε μερικές φυλές της βόρειας Αμερικής πενθούν για τους εχθρούς που σκότωσαν και έγδαραν το κεφάλι τους. Όταν ένας Choctaw σκοτώσει έναν εχθρό, αρχίζει γι’ αυτόν μια περίοδο πένθους που διαρκεί ένα μήνα και κατά την οποία υπόκειται σε αυστηρούς περιορισμούς. Το ίδιο πενθούν και οι Ινδιάνοι Dakota. Αφού οι Osagi, αναφέρει ένας μάρτυρας, θρηνήσουν τον δικό τους νεκρό, θρηνούν κατόπιν και τον εχθρό, σαν να πρόκειται για φίλο τους. [3]

Πριν ασχοληθούμε με τις άλλες κατηγορίες των εθίμων – ταμπού, που αναφέρονται στη μεταχείριση των εχθρών, οφείλουμε να πάρουμε θέση απέναντι σε μια εύλογη αντίρρηση. Μερικοί, στηριζόμενοι στον Frazer και άλλους, ίσως αντιδράσουν, αντιτείνοντας σε μας ότι η αιτιολογία των εντολών συμφιλίωσης με τους εχθρούς είναι αρκετά απλή και δεν έχει σχέση με την “αμφιθυμία”. Αυτοί οι λαοί διακατέχονται από έναν δεισιδαιμονικό φόβο για τα πνεύματα των σκοτωμένων εχθρών, ένα φόβο που δεν ήταν άγνωστος και στην κλασική αρχαιότητα και που ο μεγάλος Βρετανός δραματουργός τον εξέφρασε θεατρικά, συγκεκριμένα στις παραισθήσεις του Μάκβεθ και του Ριχάρδου του Γ΄. Από αυτές τις δεισιδαιμονίες λοιπόν προέρχονται όλες οι εντολές συμφιλίωσης καθώς και οι περιορισμοί και οι εξιλασμοί που θα πραγματευτούμε πιο κάτω. Γι’ αυτό τον ισχυρισμό συνηγορούν ακόμη οι τελετουργίες που δεν εξηγούνται αλλιώς παρά σαν προσπάθειες του φονιά να αποφύγει το πνεύμα του θύματος που τον καταδιώκει. [4] Οι άγριοι παραδέχονται ανοιχτά το φόβο που τρέφουν για τα πνεύματα των σκοτωμένων εχθρών τους και οι ίδιοι ακόμα δικαιολογούν τα έθιμα – ταμπού, που πραγματευόμαστε, με αυτόν τον φόβο.

Αυτή η αντίρρηση είναι πραγματικά λογική, και αν κάλυπτε κάθε πλευρά του θέματος, θα περίττευε κάθε δική μας προσπάθεια εξήγησης. Αλλά θα αφήσουμε για αργότερα την τοποθέτησή μας απέναντι σε αυτή την αντίρρηση και προς το παρόν απλώς θα αναφέρουμε τη δική μας άποψη σχετικά με την υπόθεση για το ταμπού, που διατυπώθηκε προηγούμενα. Από όλες αυτές τις εντολές βγαίνει το συμπέρασμα, ότι στη συμπεριφορά απέναντι στους εχθρούς εκφράζονται κάτι περισσότερο από απλές εχθρικές διαθέσεις. Παρατηρούμε εδώ εκδηλώσεις μετάνοιας, θαυμασμού του εχθρού και τύψεις συνείδησης για τον φόνο του. Φαίνεται σαν αυτοί οι άγριοι να σέβονταν πολύ πριν από κάθε θεόπνευστη νομοθεσία την εντολή: ου φονεύσεις, που οποιαδήποτε παράβασή της δεν μπορεί να μείνει ατιμώρητη.

Και τώρα θα επανέλθουμε στις υπόλοιπες κατηγορίες εντολών – ταμπού. Οι περιορισμοί, στους οποίους υποβάλλεται ο νικητής – φονιάς είναι πολυάριθμοι και στο μεγαλύτερο μέρος τους αυστηροί. Στο Timor, ο αρχηγός της εκστρατείας δεν επιτρέπεται να γυρίσει αμέσως στο σπίτι του. Του χτίζουν μια ειδική καλύβα και εκεί πρέπει να μείνει  για δυο μήνες, εκτελώντας διάφορες πράξεις εξαγνισμού. Σε αυτό το διάστημα απαγορεύεται να δει τη γυναίκα του και να τρέφεται από μόνος του, κάποιος άλλος πρέπει να του βάζει φαΐ στο στόμα. – Σε μερικές φυλές Dayak πρέπει αυτοί που γύρισαν από μια νικηφόρα εκστρατεία να μείνουν απομονωμένοι για μερικές μέρες και να αποφεύγουν ορισμένα φαγητά˙ απαγορεύεται επίσης να αγγίζουν το φαγητό και να πλησιάζουν τις γυναίκες τους. – Στην Logea, ένα νησί κοντά στη Νέα Γουινέα, οι άντρες που σκότωσαν εχθρούς ή πήραν μέρος στο φόνο τους, μένουν κλεισμένοι στα σπίτια τους για μια βδομάδα. Αποφεύγουν κάθε συναναστροφή με τις γυναίκες και τους φίλους τους, δεν πιάνουν με τα χέρια την τροφή τους και συντηρούνται μόνο με φυτικές τροφές που μαγειρεύονται σε ειδικά σκεύη. Σαν δικαιολογία γι’ αυτόν τον τελευταίο περιορισμό αναφέρουν το ότι κανείς δεν πρέπει να μυρίσει το αίμα του σκοτωμένου˙ αν κάποιος το έκανε, θα αρρώσταινε και θα πέθαινε. Στη φυλή Toaripi ή Motumotu της Νέας Γουινέας ο άνδρας, που σκότωσε κάποιον άλλο, δεν επιτρέπεται να πλησιάσει τη γυναίκα του και να αγγίξει το φαΐ με τα δάχτυλά του. Τον ταΐζουν άλλοι με ειδική τροφή και αυτό διαρκεί μέχρι να βγει το καινούργιο φεγγάρι.

Θα αφήσουμε τώρα τις πολυάριθμες περιπτώσεις περιορισμών για τον νικητή – φονιά, που απαριθμεί ο Frazer, και θα ασχοληθούμε μόνο με μερικές ακόμα, όπου ο χαρακτήρας του ταμπού είναι ιδιαίτερα εμφανής ή ο περιορισμός φαίνεται να έχει άμεση σύνδεση με εξιλασμό, κάθαρση και άλλες τελετουργίες.

Στους Monunbo της Γερμανικής Νέας Γουινέας, αυτός που στον πόλεμο σκότωσε εχθρό θεωρείται “ακάθαρτος”, λέξη που χρησιμοποιείται και για την γυναίκα που βρίσκεται στην κατάσταση της εμμηνόρροιας ή της λεχωνίας. Είναι υποχρεωμένος να μείνει για πολύ καιρό στο σπίτι (λέσχη) των ανδρών, ενώ οι υπόλοιποι κάτοικοι του χωριού μαζεύονται γύρω του και γιορτάζουν τη νίκη του με τραγούδια και χορούς. Απαγορεύεται να αγγίξει οποιονδήποτε, ούτε καν τα ίδια του τα παιδιά ή την γυναίκα του, γιατί θα γέμιζαν με πληγές, αν τολμούσε να κάνει κάτι τέτοιο. Μετά υποβάλλεται σε κάθαρση με πλύσεις και διάφορες άλλες τελετουργίες.      

Στους Natcez της βόρειας Αμερικής οι νεαροί πολεμιστές, που πήραν για πρώτη φορά από εχθρό τα μαλλιά με το δέρμα του κεφαλιού του(Scalp), υποβάλλονταν υποχρεωτικά για έξι μήνες σε ορισμένες στερήσεις. Δεν επιτρεπόταν να κοιμούνται με τις γυναίκες τους και να τρώνε κρέας, παρά μόνο ψάρια και χυλό από καλαμπόκι. Όταν ένας Choctaw σκότωνε έναν εχθρό και του έπαιρνε τα μαλλιά με το δέρμα του κεφαλιού, τηρούσε για ένα μήνα πένθος και στην διάρκειά του δεν επιτρεπόταν να χτενιστεί. Αν είχε φαγούρα στο κεφάλι, δεν έπρεπε να ξυστεί με τα χέρια του και γι’ αυτό το σκοπό μεταχειριζόταν ένα ραβδί.

Όταν ένας Ινδιάνος Pima σκότωνε έναν Απάτσι, όφειλε να υποβληθεί σε διαδικασίες καθαρμού και εξιλασμού. Κατά την διάρκεια μιας νηστείας δεκαέξι ημερών δεν έπρεπε να αγγίξει κρέας ή αλάτι, να δει αναμμένη φωτιά και να μιλήσει με άνθρωπο. Ζούσε μόνος του στο δάσος και μια γριά γυναίκα τον εξυπηρετούσε, πηγαίνοντάς του λιγοστή τροφή, πλενόταν συχνά στο πλησιέστερο ποτάμι και – σαν σημάδι πένθους – είχε πάνω στο κεφάλι του ένα κομμάτι λάσπη. Στη δέκατη έβδομη μέρα γινόταν δημόσια τελετή του επίσημου καθαρμού του άνδρα και των όπλων του. Επειδή οι Ινδιάνοι Pima έπαιρναν πιο σοβαρά το ταμπού του φονιά από ό,τι οι εχθροί τους και δεν ανέβαλαν για μετά το τέλος της εκστρατείας την κάθαρση και τον εξιλασμό, ήταν πολεμικά κατώτεροι εξαιτίας αυτής της ηθικής αυστηρότητας ή, για όποιον προτιμάει, ευσέβειας. Παρά την εξαιρετική τους ανδρεία δεν στάθηκαν αξιόλογοι σύμμαχοι στο πλευρό των λευκών Αμερικάνων στον αγώνα τους εναντίον των Απάτσι.

Παρόλο το ενδιαφέρον που θα είχε, να υπεισέλθουμε στις λεπτομέρειες και τις ποικιλίες των τελετών κάθαρσης και εξιλασμού σχετικά με το φόνο ενός εχθρού, θα διακόψω σε αυτό το σημείο, αφού και αν συνεχίζαμε, δεν θα αποκομίζαμε τελικά μια καινούργια άποψη των πραγμάτων. Αναφέρω μόνο ότι ίσως η πρόσκαιρη ή διαρκής απομόνωση του επαγγελματία δήμιου, που διατηρείται ακόμα και στις μέρες μας, ανήκει σε αυτή τη συνάφεια. [5]

Στην εξήγηση όλων αυτών των εντολών συμφιλίωσης, περιορισμών και διαδικασιών κάθαρσης και εξιλασμού συνδυάστηκαν δύο στοιχεία. Το ένα η επέκταση του ταμπού σε κάθετί που έρχεται σε επαφή με τον νεκρό και το άλλο ο φόβος για το πνεύμα του σκοτωμένου. Με ποιον τρόπο αυτά τα δύο στοιχεία σε συνδυασμό μπορούν να εξηγήσουν τις τελετουργίες, αν είναι ίδιας βαρύτητας ή το ένα πρωτεύον στοιχείο και το άλλο δευτερεύον, είναι ερωτήματα, στα οποία δεν μπορούμε να απαντήσουμε εύκολα. Αντίθετα, τονίζουμε τη δική μας άποψη, ότι όλες αυτές οι εντολές προέρχονται από τα αμφίρροπα συναισθήματα που απευθύνονται στον εχθρό.

Σημειώσεις

1. Frazer, The Golden Bough, II, Taboo and the Perils of the Soul, 1911, σελ. 166.

2. Frazer, Adonis, Attis, Osiris, σελ. 248, 1907. Σύμφωνα με τον Hugh Low, Sarawak, Λονδίνο 1848

3. Frazer, Taboo and the Perils of the Soul, σελ. 181, σύμφωνα με τον J. O. Dorsay.

4. Frazer, Taboo and the Perils of the Soul, σελ. 169 – 174 . Αυτές οι τελετουργίες περιλαμβάνουν τα χτυπήματα με ασπίδες, φωνές, ουρλιαχτά και θορύβους με μουσικά όργανα κ.λ.π.

5. Frazer, Taboo and the Perils of the Soul, σελ. 166, σύμφωνα με τον S. Muller, Reizen en Onderzoekingen in den Indischen Archipel, Άμστερνταμ 1857.

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΡΘΡΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΣΙΓΚΜΟΥΝΤ  ΦΡΟΫΝΤ «ΤΟΤΕΜ ΚΑΙ ΤΑΜΠΟΥ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ» ΑΘΗΝΑ 1978.