Τα όρια της αρχαίας ελληνικής θρησκείας

Η αρχαία θρησκεία ήταν θεμελιακά περιορισμένη και περιοριστική. Ήταν σε όλες τις περιόδους της έκφραση της θεσμισμένης κοινότητας, και έβλεπε τον άνθρωπο μόνο στο βαθμό που αυτός ήταν μέλος της κοινότητας – του γένους ή της πόλεως. Οι προσωπικές ανάγκες του ανθρώπου, πέραν από τους κοινωνικούς του θεσμούς, δεν ελήφθησαν ποτέ υπ’ όψιν...

Δεν μπόρεσε να νοηματοδοτήσει  το βίο του ανθρώπου. Θεογονία είχε, αλλά απάντηση στο γιατί του κόσμου και του ανθρώπου δεν είχε. Υπήρχαν εορτές και λατρείες που όριζε παλαιότερα το γένος κι έπειτα η πόλη. Υπήρχαν επίσης τα μυστήρια. Αλλά ούτε τα μυστήρια είχαν μια διδασκαλία τέτοια που να δίνει κάποιο νόημα στο βίο, νόημα στην ύπαρξη και την πράξη.

Και μαζί, υπήρχαν τα μαντεία. Η πόλις σεβόταν και τιμούσε τα μαντεία, όμως τα άφηνε έξω από τις πόλεις, και κατά κανόνα αρκετά μακριά από αυτές. Αλλά και τα μαντεία, δεν ήσαν φορείς ή έκφραση μιας πίστης, μιας ερμηνείας που μέσα από τη σχέση με το θεό θα μπορούσε να οδηγήσει τον άνθρωπο κάπου πιο πέρα από τη γενική παραδοχή ότι υπάρχει θεός και ότι παρεμβαίνει στον κόσμο.

Συνεπώς, οι αρχαίοι Έλληνες ήσαν εξαιρετικά θρησκευόμενοι, αλλά η θρησκευτικότητά τους δεν μπόρεσε να ξεπεράσει τα όρια της ευσέβειας.

Η πόλις αποθάρρυνε κάθε τι υποκειμενικό, και αδιαφορούσε για την πίστη του ανθρώπου˙ ενδιαφερόταν για την άμεση ανταπόκριση του πολίτη στα καθήκοντά του, και ενδυνάμωνε μόνο την «ιδεολογία της». Έτσι η θρησκεία ήταν έκφραση της δημόσιας ευσέβειας, της προστασίας της ίδιας της πόλεως και κατά συνέπειαν του πολίτη, μέσα από την οποία προσπαθούσε να στηρίξει την αναγκαιότητά της.

Ο περίφημος Περικλέους Επιτάφιος, ήτοι ο επικήδειος λόγος που κατά τον Θουκυδίδη εξεφώνησε ο Περικλής, θεωρείται (και δικαίως) ως ένα μνημείο της ρητορικής τέχνης, αναγνωρίζεται δε ως στέφανος δόξης που έθεσε επί των Αθηνών. Και όμως, αυτός ο υπέροχος λόγος, ο προς τιμήν νεκρών, θυμάτων πολέμου, έχει συνεχείς αναφορές στην πόλη, το πολίτευμα της, την παιδεία της και τους θεσμούς της, αλλά δεν έχει ούτε μια έμμεση έστω αναφορά στη θρησκεία ή σε θεό – ούτε καν για λόγους παρηγοριάς! Πουθενά αλλού δεν φαίνεται με τόση σαφήνεια η απόσταση της θρησκείας από τον άνθρωπο ως τέτοιον, αλλά και η απουσία σχέσης ανθρώπου – θεού, όσο σε αυτόν τον λόγο, που είναι αντικείμενο εύλογου θαυμασμού ήδη από τα αρχαία χρόνια.

Δεμένη καθώς ήταν με συγκεκριμένη πολιτειακή δομή, η αρχαία θρησκεία δεν μπορούσε να έχει ζωή. Το τέλος της φέρουσας δομής, δεν μπορούσε παρά να επιφέρει αναγκαίως και το δικό της τέλος.

Νομίζουν οι ιδεομανείς, ότι η αρχαία θρησκεία δεν είχε διδασκαλία (δόγμα), διότι ήταν έκφραση ελευθερίας. Όμως, δεν είναι καθόλου αλήθεια αυτό. Στην πραγματικότητα, η αρχαία θρησκεία δεν ήταν σε θέση να μιλήσει στον άνθρωπο. Ήταν ένας βουβός και παράλυτος θεατής του κόσμου. Δεν έθεσε ποτέ κάποιο θέμα, δεν συζήτησε το γιατί, ούτε το πώς του κόσμου. Δεν ήταν σε θέση να ερμηνεύσει τις σχέσεις ανθρώπου και θεού, δεν είχε ποτέ θέσει το πρόβλημα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ζώα θυσιάζονταν, πομπές οργανώνονταν, λιτανείες γίνονταν, μαντείες διατυπώνονταν, στεφάνια πλέκονταν, ναοί κατασκευάζονταν, τελετές διαδέχονταν η μία την άλλη, κι όμως κανείς ποτέ δεν διανοήθηκε ότι η θρησκεία πρέπει να λέει κάτι στον άνθρωπο, πρέπει να ερμηνεύει το βίο του, να έχει δηλαδή και κάποιο άλλο περιεχόμενο, πέραν της εκδήλωσης σεβασμού στους θεούς και τους θεσμούς.

Τα ερωτήματα και οι απαντήσεις, αφέθηκαν να είναι έργο των ποιητών και των φιλοσόφων, όχι της θρησκείας. Γι’ αυτό και δοξάσθηκαν και μένουν ζωντανοί, ολόρθοι ανάμεσά μας, οι ποιητές και οι φιλόσοφοι, όχι όμως οι Δώδεκα ή οι περισσότεροι θεοί.      

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΜΑΚΑΡΙΣΤΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪΔΗ  «ΕΛΗΝΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΗΛΥΤΟΣ», ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ