ΤΟ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΩΝ ΝΕΩΝ

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο ο νεωτερικός πολιτισμός άρχισε να αγγίζει τα όριά του. Νέα οξύτατα προβλήματα αναφάνηκαν, όπως το οικολογικό, η εξάντληση των φυσικών πόρων, οι εθνικιστικές συγκρούσεις, η απειλή πυρηνικού ολέθρου, η μετανάστευση από τον Νότο προς τον Βορρά, ο πολλαπλασιασμός συγκεκριμένων ψυχικών ασθενειών λόγω της μοναξιάς, της απουσίας νοήματος της ανθρώπινης ζωής κ.λπ. Νέα ιδεολογικά και φιλοσοφικά ρεύματα άρχισαν να αναδύονται, τα οποία σταδιακά σχημάτισαν τον μετανεωτερικό (postmodern) τρόπο σκέψης, που επιχειρεί να ξεπεράσει τα ποικίλα αδιέξοδα της νεωτερικής εποχής...

Σύμφωνα με τον μετανεωτερικό τρόπο σκέψης, δεν υπάρχει μία και μοναδική πραγματικότητα. Η πραγματικότητα αποτελεί ένα ανθρώπινο ψυχοκοινωνικό κατασκεύασμα (constructionism), το οποίο μεταβάλλεται διαρκώς με το πέρασμα του χρόνου. Το νόημα της ζωής δεν σχετίζεται με ανώτερες αξίες και ιδανικά (αφού και αυτά αποτελούν ανθρώπινο κατασκεύασμα), αλλά με τις ατομικές αναζητήσεις του καθενός. Η μετανεωτερική σκέψη παραμερίζει την πειθαρχία και την τάξη και αναζητά την πολυφωνία, τη δημιουργικότητα, τον αυθορμητισμό, το παράδοξο, την αναζήτηση της απόλαυσης, την ανοχή. Από την άποψη του χρόνου εκείνο που μετρά είναι η απόλαυση του παρόντος και όχι το παρελθόν ως νοήμων ιστορία και το μέλλον ως υπεύθυνη προετοιμασία. Γι’ αυτό και η σημασία του ιστορικού παρελθόντος έχει μειωθεί κατά πολύ στις σύγχρονες μαζικές δημοκρατίες της μαζικής κατανάλωσης. Ο ρόλος της φαντασίας έχει γίνει πανίσχυρος λόγω του πολιτισμού της εικόνας, αλλά και για τον πρόσθετο λόγο ότι στην μετανεωτερική εποχή μας δεν αναγνωρίζεται κανένα γενικό ιστορικό και φιλοσοφικό πλαίσιο που ερμηνεύει τη ζωή, τη φύση ή το κοινωνικό γίγνεσθαι. Με άλλα λόγια, έχουμε την αποθέωση της σχετικοποίησης των πάντων, η οποία προστιθέμενη στον γενικευμένο ηδονισμό και την ανοχή προς κάθε είδους πειραματισμού, καταλήγει στο να δικαιώνει όλες τις τάσεις και ορέξεις και να προάγει στο έπακρο τις φαντασιώσεις.

Η ιλιγγιώδης επιτάχυνση των ρυθμών της σύγχρονης ζωής μέσα σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο οδηγεί στη σύγχυση παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος λόγω της ταχύτατης εναλλαγής του. Ο ατομικός ψυχολογικός χρόνος γίνεται συγκεχυμένος, ιδιαίτερα πιεσμένος και άρα μονίμως αγχωτικός. Γι’ αυτό και οι αγχώδεις διαταραχές πλήττουν σημαντικά ποσοστά του πληθυσμού, αλλά και αρκετούς νέους, ακόμα και παιδιά! Συγχρόνως τα παιδιά και οι έφηβοι δυσκολεύονται όλο και περισσότερο να επιδοθούν σε ασχολίες που απαιτούν αυτοσυγκέντρωση υπομονή – επιμονή (π.χ. μελέτη λογοτεχνικών βιβλίων, καλλιέργεια βαθύτερων εγκυκλοπαιδικών γνώσεων και αναζητήσεων). Για τον λόγο αυτόν, στις δυτικές κοινωνίες έχουν αυξηθεί κατά πολύ οι νέοι, και όχι μόνον, που είναι ανιστόρητοι, αγεωγράφητοι, με ιδιαίτερα φτωχό λεξιλόγιο στη μητρική τους γλώσσα λόγω των παραπάνω συνθηκών και εξελίξεων. Αυτά όμως σημαίνουν περιορισμένη έως ανύπαρκτη καλλιέργεια, κάνοντας τα παιδιά και τους εφήβους εύκολη λεία του συστήματος και όλων όσοι έχουν ποικιλώνυμα (πανίσχυρα) συμφέροντα χειραγώγησης των νέων.

Καθώς ο σύγχρονος νέος/α αγωνίζεται να διαμορφώσει τη δική του ψυχική ταυτότητα, συναντά σοβαρότατες δυσκολίες. Η τηλεοπτική «πλύση εγκεφάλου» τον ωθεί διαρκώς στον ηδονισμό, στην κυριαρχία του βλέμματος και της απόλαυσης. Με τον τρόπο αυτό βομβαρδίζεται από το μήνυμα πως ζωή = ευχαρίστηση + εντυπωσιασμός. Έτσι, η ανθρώπινη ύπαρξη γίνεται μονοδιάστατη, ναρκισσιστική ενώ το ανθρώπινο πρόσωπο καταντά το άθροισμα των απολαύσεών του. Όμως η ψυχική ταυτότητα για να σχηματιστεί στέρεα και ισορροπημένα χρειάζεται ώριμες (δηλαδή μη ναρκισσιστικές) διαπροσωπικές σχέσεις, νόημα ζωής και αξίες που αντέχουν στον χρόνο, όσα ακριβώς αρνείται η μετανεωτερική σκέψη!

Ο σοβαρός κλονισμός των διαπροσωπικών σχέσεων και των κοινωνικών δεσμών επέφερε πλήθος ψυχολογικών συνεπειών. Η κατάθλιψη αποτελεί μία από τις κύριες διαταραχές της εποχής μας: Ο/η ασθενής νιώθει άδειος, κενός, αισθάνεται ότι η ζωή δεν έχει νόημα, ότι δεν έχει καθόλου ψυχοσωματικές δυνάμεις και ενεργητικότητα, βασανίζεται διαρκώς από επίμονες αρνητικές σκέψεις και μειωμένη αυτοεκτίμηση. Είναι τόσο ενδημική η συναισθηματική διαταραχή της κατάθλιψης, ώστε πρόσφατα διάβαζα πως στη Βρετανία η χρήση αντικαταθλιπτικών φαρμάκων ξεπέρασε κάθε προηγούμενο και ότι ίχνη τέτοιων φαρμάκων βρέθηκαν στα νερά ποταμών και λιμνών της χώρας! Ένα χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί τα καταθλιπτικά παιδιά και τους εφήβους από τους καταθλιπτικούς ενήλικες είναι ο χρόνιος εκνευρισμός των πρώτων. Η πληθωρική παρουσία της κατάθλιψης ή της δυσθυμίας εναλλάσσεται με τους αγχωτικούς έως φρενήρεις ρυθμούς της σύγχρονης ζωής, διαμορφώνοντας βαθμιαία έναν τύπο ανθρώπου που έχει στοιχεία μανιοκαταθλιπτικά. Αυτό σημαίνει πως έχει στοιχεία μανιακά και καταθλιπτικά συγχρόνως. Ο όρος «μανιοκαταθλιπτικός» στην ψυχιατρική δηλώνει ότι η συμπεριφορά κάποιου είναι αφύσικα υπεραισιόδοξη, σπάταλη, φιλόδοξη και φρενήρης, καθώς και ότι το μανιακό στοιχείο εναλλάσσεται με το καταθλιπτικό της υποτονικότητας και του βαθέος εσωτερικού κενού.

Αυτό το καταθλιπτικό εσωτερικό κενό αποτελεί το υπέδαφος πολλών ψυχολογικών προβλημάτων πέρα από την κλασική κατάθλιψη. Εάν χρονίσει το πρόβλημα ή αν τα ψυχικά τραύματα είναι βαριά, τότε ο νέος μπορεί να έχει ένα βίωμα εσωτερικής νέκρωσης, εμπειρία ιδιαίτερα επώδυνη. Αυτό τον ωθεί να ζητά παθιασμένα διάφορες έντονες εμπειρίες, που θα αντισταθμίσουν το βίωμα της ψυχικής νέκρωσης ή του βασανιστικού κενού. Έτσι εξηγούνται σε μεγάλο βαθμό η τοξικομανία, η νεανική εγκληματικότητα, τα επικίνδυνα σπορ, η απερίσκεπτη έως αυτοκτονική οδήγηση, η χρήση αλκοόλ κ.λπ.

Τελευταία στη σειρά, αλλά όχι και ως προς τη σημασία, είναι η διαπίστωση πως μια άλλη διαταραχή που πλήττει με αυξανόμενο ρυθμό τους νέους είναι η οριακή διαταραχή της προσωπικότητας. Χαρακτηρίζεται από χρόνια και σοβαρή αστάθεια διαπροσωπικών σχέσεων, αδυναμία ελέγχου των παρορμήσεων, αδικαιολόγητες συχνές εκρήξεις, θυμού, ιδιαίτερα συναισθηματική αστάθεια, βασανιστική χρόνια αναποφασιστικότητα και άλλες ενδείξεις. Η οριακή διαταραχή εμφανίζεται συνήθως κατά την είσοδο στην ενηλικίωση, είναι δυσδιάγνωστη και χρειάζεται μακροχρόνια εντατική ψυχοθεραπεία.    

ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΑΡΘΡΟ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ π. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΠΑΡΑΒΑΝΤΣΟΥ «ΟΙ ΨΥΧΕΣ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΑΡΜΟΣ», 2010

π. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΑΡΑΒΑΝΤΣΟΣ

Ο Αρχιμανδρίτης Αθανάσιος Παραβάντσος γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου και τελείωσε την Μέση Εκπαίδευση. Αποφοίτησε απο τον Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και συην συνέχεια ακολούθησε θεολογικές σπουδές στην Θεολογική Σχολή του ΑΠΘ, απ' όπου έλαβε Μάστερ στην Συστηματική Θεολογία. Επίσης έλαβε επαγγελματική (θεωρητική και κλινική) εκπαίδευση στην Ψυχοθεραπεία στο Τορόντο του Καναδά, στα Ινστιτούτα: Toronto Institute for Clinical Pastoral Education του Πανεπιστημίου του Τορόντο και στο Hincks-Dellcrest Institute.

Είναι κληρικός από το 1987 και υπηρετεί στην Ι.Μητρόπολη Δημητριάδος. Παράλληλα, ασκεί ιδιωτικά την ψυχοθεραπεία στην Θεσσαλονίκη, όπου και ζει μόνιμα.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΡΘΡΟΥ: ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΑΡΑΣΑΝΤΕΣ